نهج البلاغه – امیر المومنین – متقین 65- كوتاهىآمال‏ و آرزوها-«تراه قريبا امله»

0. بسم الله الرحمن الرحیم
1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
2. نهج البلاغه – امیر المومنین – متقین 65- كوتاهىآمال‏ و آرزوها-«تراه قريبا امله
3. ترجمه:آمال‏ و آرزوهايشان را نزديك و غير طولانى مى‏بينى. ***
4. شرح: از صفات ديگرى كه مولى على (عليه السلام) براى پرهيزگاران  مى‏شمارند طولانى نبودن آمال‏ وآمال‏ و آرزوهاى آنها است. مولى امل و آرزو و اميد به آينده را نفى نمى‏كنند، بلكه طول آن را مذّمت مى‏كنند.
5. اصل اميد و آرزو موتور محرّك وجود انسان است، يعنى انسان زنده داراى اميدها وآمال‏ و آرزوها است، چرخ وجود انسان را اميدها به حركت درمى‏آورد،آمال‏ و آرزوها ذاتاً بد نيست، بلكه طول امل و آرزوى دور و دراز ناپسند است.
6. در روايتى از رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) آمده كه فرمودند:«الامَلُ رَحْمةٌ لُامَّتى وَ لَو لا الاملُ ما رَضَعَتْ و الدةٌ وَلَدَها و لا غَرَسَ غارِسٌ شجراً»: «اميد و آرزو رحمتى براى امّت من است واگر اميد نبود هيچ مادرى فرزندش را شير نمى‏داد و هيچ باغبان و نشاننده درخت، درختى نمى‏نشاند».
7. نقل شده است كه حضرت عيسى بن مريم (عليه السلام) نشسته بودند و پيرمردى با بيل كار مى‏كرد و زمين را شخم مى‏زد. حضرت عيسى (عليه السلام) فرمودند: خدايا، اميد را از او بگير، هماندم پيرمرد بيل را كنار گذاشته و خوابيد.

پس از مدتى حضرت فرمود خدايا اميد را به او برگردان بلافاصله پيرمرد بلند شد و شروع به كار كرد، حضرت نزد او آمده و از او پر سيد، اين چه جريانى بود از تو ديدم، گفت كار مى‏كردم ناگهان نفس م به من گفت، تا كى كار مى‏كنى و تو پير و فرسوده شده‏اى، بيل را رها كرده و خوابيدم. سپس نفس  به من گفت به خدا قسم تو ناگزيرى از زندگى مادامى كه زنده‏اى، پس بلند شدم و بيل را به دست گرفتم.

8. مولى نيز مى‏فرمايند:الامَلُ رفيقٌ مُونِس» «اميد و آرزو رفيق و مأنوس انسان است» امام چهارم نيز از خدا اميدى را مى‏خواهند كه متناسب و معقول باشد نه اين كه طولانى باشد كه آرزوى طولانى مثل سرابى است كه بيننده را فريب مى‏دهد و كسى كه به او اميد و دل‏بسته نااميد و محروم مى‏سازد.
9. پس آنچه مذموم است طولانى بودن اميد وآمال‏ و آرزوها است، نيروهاى انسان محدود است، عمر نيروى عقل، توان بازو و قدرت محدود است، حال اگر دامنهآمال‏ و آرزوها نامحدود شد، تمام نيروى جسمى و فكرى را خرج اينآمال‏ و آرزوها كنيم به اينها نمى‏رسيم، به كارهاى ديگر هم نمى‏رسيم، اين است كه مولى مى‏فرمايد:«مَنْ طال امَلُه ساء عَمَلُه»«كسى كه آرزويش طولانى شد عملش بد مى‏شود» زيرا نيروها را به‏«الاكْلُ كَالسَّرابِ يَغُرّ مَنْ رَآه و يخلف من رَجاه»هدر مى‏دهد و آن‏گونه كه بايد نيرو صرف يك عمل كند، نمى‏كند.
10. آرزو نوعى خواستن است كه مطلوب و خواسته شده فعلا تحققى ندار و از عوامل و عللى كه ممكن است آن خواسته شده را در آينده تحقق بخشد اثرى و نشانى وجود ندارد، به همين جهت است كه انسان در حالآمال‏ و آرزوهاى دور و دراز مجبور است انرژى‏هاى مغزى خود را در ساختن تصنّعى علل و عوامل و جابجا كردن حقائق و حذف و انتخاب نامعقول واقعيات مستهلك نمايد، در صورتى كه اين نيروها و انرژيهاى مستهلك شده ممكن است آرمانهاى بسيار مفيدتر و ضرورى‏تر از آن خواسته‏هاى آرزوئى را تحقق ببخشد، نتيجه تباه كننده ديگرى كهآمال‏ و آرزوها دور و دراز در بردارد همان است كه موجب ناپديد شدن آخرت و سراى ابديت و لقاء الله از افق روح آدمى مى‏گردد. اين همان خطر بزرگ است كه سر راه حيات هدفدار انسانها را مى‏گيرد و از حركت در مسير تكاملى «حيات معقول» باز مى‏دارد.آمال‏ و آرزوها يك امواج زودگذر و ناپايدار مغزى نيستند كه لحظاتى سر بركشند و سپس فرو بنشنند، بلكهآمال‏ و آرزوها همواره سطوح روانى امروز را كه روياروى حقايق و واقعيات و متأثر از آنها است مى‏تراشد و مى‏خراشد و قشرى از مفاهيم حقيقت‏نما و مطلوب‏نما در آينده را بر آن سطوح مى‏چسباند و جلو فعاليت‏هاى طبيعى روح را مى‏گيرد، اينان در فرداهاى بدون ديروز و امروز زندگى مى‏كنند.

(ناظر زاده كرمانى)

11. و به همين علت است كه درك و اشتياق به ابديت از افق روح محو مى‏شود و به جاى آن «فرداهاى» موهوم جانشين مى‏گردد.
12. مولى على (عليه السلام) در خطبه 42 نهج‏البلاغه چنين مى‏فرمايند:

«أيّها النّاس إِنّ أخوَفَ ما أَخافُ عَلَيْكم إثْنانْ: إتِّباعُ الهَوى وَ طُولُ ألامَلْ فَأمّا إتِّباعُ الهَوى فَيَصُدُ عَن الحَقْ وَ أمّا طُولْ الأَمل فَيُنْسِى الآخرَةَ، ألا وَ أنَّ الدُنْيا قَدْ وَلَّت حَذاءَ^[2]، فَلَم يَبْقَ منها إلّا صُبابَةٌ كصبابة الإناء اصطبّها صابَّها. ألا و إنّ الآخرة قد أقبلت و لكلّ منهما بَنُونِ فَكونوا مِنْ ابناء الآخرة و لا تَكونوا منْ ابناء الدّنيا فَإنَّ كُلّ وَلَد سَيُلْحَقُ بِأبيهِ‏^[3] يَوم القيامة و انّ اليَومَ عَمَلٌ و لا حساب وَغَداً حِسابٌ ولا عَمَل».

13. «اى مردم ترسانكترين چيزى كه بر شما مى‏ترسم دو چيز است: يكى متابعت خواهشهاى نفس انى كه باز مى‏دارد از حق و دوم طولانى بودن اميد و آرزو كه آخرت را به فراموشى مى‏سپارد، آگاه باشيد كه دنيا به سرعت پشت كرد و چيزى از آن باقى نماند، مگر ته مانده‏اى مثل ته‏مانده ظرف كه دور ريزند آن را دور مى‏ريزد. آگاه باشيد كه آخرت روى آورد، و براى هر يك از دنيا و آخرت فرزندانى است. پس فرزندان آخرت باشيد، و از فرزندان دنيا نباشيد، زيرا هر فرزندى به زودى در روز قيامت به پدرش ملحق مى‏شود، و امروز روز عمل است نه حساب، و فردا روز حساب است، نه عمل (پس امروز را غنيمت شمرده در عمل كوشيد تا فردا كه روز حساب است، فارغ البال از كوثر و سلسبيل آب نوشيد و از سند و استبرق لباس پوشيد انشاءاللّه).
14. در اين خطبه حضرت دو چيز را بسيار خطرناك و رهزن راه ترقى و كمال‏ مى‏دانند يكى پيروى از هواها و خواهشها و تمايلات نفس انى و ديگرى درازىآمال‏ و آرزوها.
15. در مورد تبعيت از خواهشهاى نفس انى و طغيانگرى در برابر حق تعالى در

قرآن مى‏خوانيم: فَأَمَّا مَنْ طَغى‏- وَ آثَرَ الْحَياةَ الدُّنْيا- فَإِنَّ الْجَحِيمَ هِيَ الْمَأْوى‏- وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النفس  عَنِ الْهَوى‏- فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِيَ الْمَأْوى‏»: «كسى كه طغيانگرى و سركشى كند و متابعت هواى نفس  كرده و به دنبال حيات دنيوى رود، آتش جهنم جايگاه او است و كسى از مقام پروردگارش ترسيد و نفس  را از هواى نفس انى دور كرد جايگاهش بهشت است».

16. هوا و تمايلات در حيات دنيوى جمع مى‏شود و آن نيز 5 مرحله دارد كه: قبلا توضيح داده‏ايم و خداوند در اين آيه جمع كرده است: أَنَّمَا الْحَياةُ الدُّنْيا لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ زِينَةٌ وَ تَفاخُرٌ بَيْنَكُمْ وَ تَكاثُرٌ فِي الْأَمْوالِ وَ الْأَوْلادِ كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَباتُهُ ثُمَّ يَهِيجُ فَتَراهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطاماً وَ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ شَدِيدٌ

«حيات دنيوى بازى و اشتغال به امور غير مهم و زينت و فخرفروشى و افتخار بين خود و كثرت در اموال و اولاد است، مانند بارنى مى‏ماند كه گياه خوب و بسيار بروياند كه كفّار به تعجب واداشته شوند، ولى پس از مدتى خشك شده و زرد بينى و سپس شكسته ريزريز شود».^[4]

17. و چيزهائى كه اين 5 مرحله از آن حاصل مى‏شود قرآن هفت چيز شمرده و در آيه‏اى جمع كرده است: زُيِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَواتِ مِنَ النِّساءِ وَ الْبَنِينَ وَ الْقَناطِيرِ الْمُقَنْطَرَةِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّةِ وَ الْخَيْلِ الْمُسَوَّمَةِ وَ الْأَنْعامِ و الحرث ذلك متاع الحياة الدنيا و الله عنده حسن الم- آب‏

«دوستى و محبت شهوات براى انسانها زينت داده شده كه زنان و فرزندان و مال‏هاى بسيار از طلا و نقره و اسبهاى نشاندار و شترها (و گاوها و گوسفندان) و زراعت است آن كالاى زندگى دنيوى است و خداوند نزدش خوب بازگشتن است».

18. حال به سراغ خصلت خطرناك دوم يعنى (طول امل) رويم:

مراد از «امل» تعلق نفس  به حصول چيزى دوست داشتنى در آينده است و مرادف آن طمع و رجاء است الا اين «امَل» بيشتر در چيزى استعمال‏ مى‏شود كه به دست آوردنش بعيد و دور است و طمع در چيزى كه نزديك است و رجاء و اميد حدّ فاصل بين «امل» و «طمع» است و طول امل عبارت از انتظار امرى دنيوى است كه حصول آن نياز به زمان و مهلتى دارد. مولى فرمود طولانى بودن آروز موجب فراموشى آخرت است و اين واضح است، زيرا طولانى بودن آرزو عبارت از انتظار به دست آوردن چيز دوست داشتنى دنيوى بود و اين موجب تداوم ملاحظه و نظر كردن و دلبستن به آن است و اين دلبستگى موجب روى گرداندن نفس  از پرداختن به احوال آخرت است.

19. سيب درازى آرزو و اميد، دوستى و محبّت دنيا است، وقتى انسان با آن مأنوس شد، و به لذّاتش مشغول شد، دورى كردن و ترك آن سخت است و دوست دارد اين دنيا و آنچه در آن است، دائمى باشد، و در اين حال ديگر به مرگى كه سبب مفارقت اوست نمى‏انديشد، زيرا كسى كه چيزى را دوست دارد، دوست ندارد درباره باطل كننده آن فكر كند و بينديشد، از اين رو دائماً تمنّاى بقاى دنيا كند.
20. و اگر به ناچار فكر مرگ و توبه و انجام اعمال‏ اخروى از ذهن او بگذرد، از روزى به روزى و از ماهى به ماهى و از سالى به سالى به تأخير اندازد و گويد تا وقتى پا به سال گذاريم وقت است، وقتى سنّى از او گذشت گويد تا پيرى فاصله است، وقتى پير شد گويد: اين خانه را تمام كنم و پسرم را داماد يا دخترم را عروس كنم، از اين سفر برگردم و همين طور توبه را به تأخير مى‏اندازد، تا اينكه مرگ او فرا رسد در حالى كه غافل و غير آماده براى مرگ است، قلب  او مستغرق در امور دنيوى است و در آخرت جز حسرت و ندامت و پشيمانى توشه‏اى ندارد و اين خسران مبين است.
21. اى جوان تو از زندگى عمر كسانى كه عمرشان رفت و به آمال‏ خود نرسيدند، عبرت گير، مثل بعضى از جوانها مباش كه تا جوان است گويد اول زندگانى است، خدايا اگر يك اطاق داشته باشم راضيم، گرچه اجاره‏اى باشد، بعد كه مى‏رسد گويد اجاره‏نشينى مشكل است خدا نجاتم دهد، آيا مى‏شود خانه‏اى 50 مترى از خودم داشته باشم، بعد كه مى‏رسد مى‏گويد اين كه مثل قبر است، اگر بنا باشد در دنيا هم در قبر باشم، اين كه زندگى نشد! در روايتى است كه از سعادت انسان وسعت خانه است (من سعادة المرء سعة داره) وقتى به هدف رسيد، باز بلندپروازى مى‏كند، گويا نمى‏داند كه آرزو نهايتى ندارد،آمال‏ تمام شدنى نيست، گويا كلام مولى را نشنيده كه:
22. «اعلم انَّك لَنْ تبلُغْ أمَلَك و لَنْ تعدُوا اجَلَك و انَّك فى سبيل مَنْ كان قبلك»: «بدان و آگاه باش كه تو به آرزويت هرگز نمى‏رسى و از دست اجل و مرگ هرگز فرار نتوانى كرد و تو در راه پيشينيان خود هستى (آنها كه مردند و بهآمال‏ و آرزوهايشان نرسيدند».
23. هر چه اميد و آرزوى خود را زياد كنى، مثل آدم تشنه كه آب شور خورد و بيشتر تشنه مى‏شود، بيشتر اميد و آرزو پيدا مى‏كنى، رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) فرمودند:«مَنْ كانَ يَأمل أنْ يَعيشَ غداً فانّه ان يعيشَ ابداً»:
24. «كسى كه آرزو كند فردا زنده باشد، آرزو مى‏كند كه هميشه زنده باشد، و زندگى ابدى داشته باشد» ولى زهى خيال باطل خداوند بزرگانى چون پيامبر خاتم (صلى الله عليه و آله) و جانشين وى امام على (عليه السلام) را زندگى ابدى نبخشيد، ما را ببخشيد؟! فقط در مورد حضرت خضر (عليه السلام) رواياتى رسيده كه بنا به مصالحى آب حيات نوشيد^[5] و خدا نسبت به او نيز آگاهتر است كه، وضعش چگونه است، حتى امام زمان (عليه السلام) نيز زندگى ابدى نخواهد داشت پس ما در چه انديشه‏ايم؟!
25. قرآن تلذّذ و غرق شدن در مادّيات و خوردن و بهره بردن را كه از شئون پيروى از نفس  و هواهاى نفس انى است و طول آروز را از اخلاق كافرين مى‏داند، مى‏فرمايد: «رُبَما يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كانُوا مُسْلِمِينَ- ذَرْهُمْ يَأْكُلُوا وَ يَتَمَتَّعُوا وَ يُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ»: «چه بسا كسانى كه كافر شدند، آرزوى اسلام كنند (ولى اينها چنين‏

نمى‏كنند) پس رهايشان كن بخورند و بهره برند و آرزو آنها را مشغول كند به زودى مى‏دانند».

26. اخبار و روايات هم بر مذمت و پرهيز از طول امل فوق العاده زياد است كه به عنوان نمونه در حديث قدسى آمده است:

«يا موسى لا تَطُلْ في الدنيا أمَلَك فَيَقْسُوا لِذلك قلب ك و قاسى القلب  منّى بعيدٌ»:

«اى موسى، آرزوى خود را در دنيا طولانى مكن كه قلب  تو را قسّى و سخت مى‏كند و كسى كه قلب  او قاسى و سخت شد از من دور است».

27. در روايت نبوى معروف از طرق مختلف رسيده نبىّ اكرم (صلى الله عليه و آله) مى‏فرمايد: «اى اباذر، بپرهيز از طولآمال‏ و آرزوهاى خود، زيرا تو در روز خود (كه امروز است) هستى و در بعد امروز نيستى، اگر براى تو فردائى باشد، در فردا باش، چنانكه در امروزى و اگر براى تو فردائى نبود، پشيمان بر زياده‏روى و افراط خود در امروز نيستى.
28. اى اباذر چه بسيار كسانى كه اميد به روزى بسته بودند، و نتوانستد آن را تكميل كنند، و چه بسيار منتظر فردائى كه به فردا نرسيد، اى اباذر اگر در اجل و عاقتب آن بنگرى، از آرزو و فريب آن غضبناك شوى.
29. اى اباذر اگر صبح كردى با نفس  خود نسبت به عصر سخن گو و اگر عصر كردى نسبت به صبح سخن مگو، و از سلامتى خود قبل از بيمارى استفاده كن، و از زندگيت قبل از مرگت فائده ببر، زيرا نمى‏دانم اسم تو فردا چيست».
30. از انس نقل شده كه گفت پيامبر (صلى الله عليه و آله) خطى كشيدند و فرمودند: اين انسان است و خطى ديگر در كنار آن‏ كشيدند، فرمودند: اين هم اجل و مرگ است و خط ديگرى دورتر از خط دوم كشيده فرمودند: اين هم آرزو و اميد انسان است، در فكر ان بسر مى‏برد كه نزديكتر (يعنى مرگ) او را مى‏گيرد.
31. در روايتى ديگر شبيه به اين مضمون هست كه حضرت سه چوب به جاى خط گذاردند. در روايتى آمده كه دو بنده از بندگان خدا به هم برخورد كردند، يكى به ديگرى گفت: كوتاهى آرزوى تو چقدر است؟ گفت: اين كه اگر صبح كنم اميد ندارم، عصر كنم و اگر عصر كنم، اميد ندارم صبح كنم، ديگرى گفت تو آرزويت طولانى است، اما من اميد ندارم، اگر نفس ى بكشم بازگردد و اگر داخل شد، خارج شود.
32. و در صحيفه سجاديه امام زين‏العابدين (عليه السلام) مى‏فرمايد:

«اللّهُمَ صَلّ على مُحَمّد و آل محمد و اكْفِنا طُولَ الامَل و قَصِّره عنّا العَمَل حتّى لا نُؤَمِّل استِتْمام ساعةِ بعد ساعة و لا استيفاءَ يوم بعد يوم و لا اتّصال نفس  و لا لحوق قَدَم بَقَدَم و سَلّمنا من غروره و أمنّا مِنْ شُروره»؛

33. «خدايا بر محمد و آل محمد درود فرست و طول آرزو را از ما كفايت فرما (و ما را بى‏نياز از اميدهاى طولانى قرار ده) و آن را با صداقت در عمل كوتاه كن، تا اين كه آرزوى تمام كردن ساعتى بعد از ساعتى و گذراندن روزى بعد از روزى و اتّصال نفس ى به نفس ى و ملحق كردن قدمى به قدمى را نداشته باشيم و ما را از فريبآمال‏ و آرزوهاى طولانى سالم و از شرورش ايمن بگردان».^[6]
34. اين امامى كه داراى مقام عصمت است اين‏گونه در خانه خدا راز و نياز مى‏كند، كى مى‏شود كه ما دعا كردن را هم از اينان ياد گيريم و مثل آنكه هشتاد سال از عمرش گذشته و هنوز در كنار خانه خدا دست بلند مى‏كند فلان خانه را نصيبم گردان و خانه‏ام كوچك است بزرگ گردان و وضع مال‏يم را بهتر از اين گردان، نباشيم، اى انسان عمرت رفت دعا مكن خدا به تو بدهد، دعا كن از تو بگيرد، شقاوت و حسادت و تكبر و رذائل اخلاقى و به ويژه طولانى بودن آرزو را از تو بگيرد، كه هر چه انسان پيرتر مى‏شود، حريص‏تر و اميدهايش بيشتر مى‏گردد و رفع رذائل و موانع رسيدن به كمال‏ات مقدم بر اكتساب فضائل است.
35. در ديوان منسوب به امام على (عليه السلام) است:
36. آرزوى دور و دراز در دنيا دارى، و نمى‏دانى كه اگر شب شد، آيا تا به صبح زنده‏اى يا نه! چه بسا افراد سالمى كه بدون مَرضى مردند و چه بسيار مريضهائى كه روزگار تا روزگار زندگى كردند؛ و چه بسيار جوان كه شب و روز مى‏گذرانند و ايمن هستند در حالى كه كفنهاى آنها بافته شده و آنها نمى‏داند.

درمان طول آرزو

37. مرحوم محمد مهدى نراقى اين عارف بزرگ و معلم سترگ اخلاق گويد: «طول أمل و آروز از جهل و حبّ دنيا سرچشمه مى‏گيرد، جهل را بايد با فكر صحيح و صاف كه خالى از هرگونه «شائبه باشد» از بين برد و نيز به شنيدن پند و موعظه از نفوس طاهره.
38. كسى كه صحيح فكر كند مى‏فهمد كه مرگ نزديكترين چيزها به او است و چاره‏اى جز حمل جنازه او و دفن در قبرش نيست و شايد سنگى كه لحد و قبر او را مى‏پوشاند، ساخته شده باشد و چه بسا كفنهاى او نيز بافته شده و آماده شده باشند ولى او آگاه نيست و اما محبت و حبّ دنيا سزاوار است از قلب  خارج مى‏شود، به اين كه تأمل در حقارت دنيا و نفاست آخرت و پستى دنيا و پرارزشى آخرت كند، و نيز دقّت در اخبار و رواياتى كه در مذّمت حبّ دنيا و ميل به آن وارد شده كند و در مقابل تفكر و مطالعه در اخبارى كه در مدح ترك دنيا و بى‏رغبتى به آن شده، نمايد.
39. و نيز به رواياتى كه مدح قصر الامل (كوتاهى آرزو) كه ضدّ طول امل است نظر كند تا كه كم‏كم محبت كاذب دنيوى كم شده و در مقابل محبت حقيقى خالق دنيا زياد شود».
40. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم