نهج البلاغه – امیر المومنین– متقین -68-   پرهيزگاران  و قناعت‏‏ طبع‏ «قانعة نفسه»

0. بسم الله الرحمن الرحیم
1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
2. نهج البلاغه – امیر المومنین– متقین -68-  
3. پرهيزگاران  و قناعت‏‏ طبع‏ «قانعة نفس ه»
4. ترجمه: (مى‏بينى پرهيزگاران  را كه) نفس ش قانع است. ***
5. شرح: صفت ديگر آنها قناعت‏‏ طبع است. در اهميت قناعت‏‏ همين بس، كه مولى على (عليه السلام) «حياة طيبه» را به آن تفسير فرموده‏اند، وقتى درباره اين آيه شريفه‏ مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثى‏ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً «كسى كه عمل صالح انجام دهد خواه مرد خواه زن و مؤمن باشد او را زنده مى‏كنيم به زندگى پاكيزه»^[1] از حضرت سؤال شد فرمودند: «مراد از اين زندگى كه خداوند در پاداش اعمال‏ صالح مرد و زن مؤمن مى‏دهد، قناعت‏‏ است».^[2]
6. عجب گوهرى است كه پاداش اعمال‏ صالح قرار مى گيرد، از يكى از حكماء سؤال شد، چيزى بهتر از طلا سراغ دارى؟ گفت بله قناعت‏‏،^[3] قناعت‏‏ كه مقابل حرص است، ملكه نفس انى است كه موجب اكتفاء به قدر نياز از مال‏ است بدون اينكه تلاش و سختى در طلب زائد كند و اين صفتى است پسنديده كه كسب سائر فضائل متوقف بر آن است.^[4]
7. يكى از حكماء مى‏گويد: «إسْتِغنائُك عَن الشى‏ء خيرٌ مِنْ استغنائِك بِه»: «بى‏نيازى‏ تو و عدم حاجت تو به چيزى، بهتر از بى‏نيازى‏ تو به وسيله آن چيز است».^[5]
8. چه جمله زيبائى است، جمله او اشاره به مسئله قناعت‏‏ دارد، مى‏گويد اگر قناعت‏‏ پيشه كردى چيزى نخواستى بهتر است از اين كه قناعت‏‏ پيشه نكنى و فكر كنى با فلان چيز بى‏نيازى‏.
9. عمدتاً مردم فكر مى‏كنند، بايد چيزى را داشته باشند، تا بى‏نياز شوند و دستشان پيش ديگرى دراز نباشد، فكر مى‏كنند بايد خانه‏اى با چنين خصوصيات و ماشينى با چنان ويژگى داشته باشند، تا بى‏نياز باشند،
10. در حالى كه اين حكيم مى‏گويد اگر قناعت‏‏ پيشه كردى و به قدر حاجت و نياز اكتفاء كردى، تو بى‏نيازى‏ اين بى‏نيازى‏ بهتر از آن بى‏نيازى‏ است، اين بى‏نيازى‏ تملق و چاپلوسى و حرام و حلال كردن ندارد، در حالى كه آن بى‏نيازى‏ كه با داشتن چيزى حاصل شود، نياز به تلاش و دوندگى دارد،
11. و چه بسا تملق و حرام و حلال كردن،  و اين همان است كه مولى مى‏فرمايند:«القَناعةُ مال‏ لا يَنْفَد»: «قناعت‏‏ مال‏ى و سرمايه‏اى است كه تمام شدنى نيست».^[6]
12. قناعت‏‏ تنها جنبه آخرتى ندارد، بلكه از نظر سياسى و اقتصادى نيز ريشه امور است بسيارى از جهت‏گيريهاى سياسى در روابط بين‏المللى، بر ميزان قناعت‏‏ صورت مى‏گيرد، آبروى سياسى، اقتصادى و خودكفائى يك مملكت را قناعت‏‏ حفظ مى‏كند و در مقابل عدم قناعت‏‏ از بين برنده شخصيت سياسى يك مملكت در

فضاى سياسى عالم است، گاه يك كشور در اثر عدم قناعت‏‏ و گرفتن وامهاى كمرشكن و براى اين كه مقدارى در رفاه باشد مطرود و منزوى و كشور عقب افتاده مى‏شود، ملتى كه قناعت‏‏‏

را از خود دور كرد بدبخت و بى‏نوا شده و هيچگاه فرصت شكوفائى اقتصادى پيدا نمى‏كند، نمونه اين كشورها امروزه چه بسيار است.

13. قناعت‏‏ نكردن نابود كننده شخصيت فرد است و او را نيازمند به غير مى‏كند و هميشه بايد سرشكسته و سرافكنده در جامعه حركت كند و چه بسا از مرز شخصيت گذشته و شخص را نابود مى‏كند عدم اكتفاء به قدر نياز موجب استيصال فرد و جامعه است، آنچه درباره جامعه و رفاه‏طلبى آن گفتيم درباره فرد هم صادق است، بعضى را مى‏بينيم كه براى توسعه زندگى خود كه گاه نياز به آن توسعه هم ندارد، از چندين جا وام مى‏گيرد و كار را به جائى مى‏رساند كه اصل سرمايه را هم بايد بابت بهره آن وام‏ها بپردازد، چرا؟!
14. زندگى خوش و گوارا از نظر اسلام چه زندگى مى‏تواند باشد، آيا تابحال اين سؤال را از خود كرده‏ايم و به دنبال جواب برآمده‏ايم يا نه، اين جواب را امام صادق (عليه السلام) در روايتى فرموده‏اند:

«خمسٌ مَنْ لم تكن فيه لم يَتَهَنَّأ بالعيش، الصّحّة و الأَمن و الغِناء و القَناعة و الانيس المُوافِق»:

«پنج چيز است كه اگر در فردى نباشد، خوشى از زندگى نمى‏برد، و به قول عوام آب خوش از گلويش پائين نمى‏رود و زندگى گوارائى نخواهد داشت:

15. 1- تندرستى
16. 2- بى‏نيازى‏ و عدم حاجت (به قدرى كه محتاج نباشد داشته باشد)  
17. 3- قناعت‏‏ و اكتفاء به قدر حاجت
18. 4- و عدم زياده‏طلبى
19. 5- - مونس و يار موافق).^[7]

پس يكى از عواملى كه موجب گوارائى و خوشى زندگى مى‏شود قناعت‏‏ است و بايد گفت قناعت‏‏ در بين اين پنج مورد جايگاه ويژه‏اى دارد.

20. حال به چند حكايت در مسئله قناعت‏‏ از گلستان و بوستان شيخ شيرازسعدى مى‏نگريم. حاتم طائى را گفتند: از خود بلند همت‏تر در جهان ديده‏اى يا شنيده‏اى؟ گفت بلى روزى چهل شتر قربان كرده بودم و امراى عرب را به مهمانى خوانده پس به گوشه صحرائى به حاجتى رفته بودم، خاركنى را ديدم، پشته خارى فراهم آورده گفتمش به مهمانى حاتم چرا نروى كه خلقى بر سماط (سفره) او گرد آمده‏اند گفت:

انصاف دادم و او را به همت و جوانمردى بيش از خود ديدم.

21. بازرگانى را ديدم كه صد و پنجاه بار داشت، و چهل بنده و خدمتكار، شبى در جزيره كيش مرا به حجره خويش برد و همه شب نياراميد از سخن‏هاى پريشان گفتن، كه فلان انبارم به تركستان است و فلان بضاعت به هندوستان، و اين كاغذ قباله فلان زمين و فلان چيز را فلان، ضمين (كفيل و ضامن)، گاه گفتى كه خاطر اسكندريه دارم كه هوائى خوش است و گاه گفتى كه درياى مغرب مشوّش است و باز گفت سعديا سفرى در پيش است اگر آن كرده شود، بقيت عمر خوش به گوشه‏اى بنشينم و ترك تجارت كنم، گفتم آن سفر كدام است؟
22. گفت گوگرد پارسى به چين خواهم برد، شنيدم كه آنجا قيمت عظيم دارد و از آنجا كاسه چينى به روم آرم و ديباى رومى به هند و پولاد هندى به حلب و آبگينه حلبى به يمن و برد يمانى به پارس و از آن پس ترك تجارت كرده و به دكّانى بنشينم، چندان از اين مال‏يخوليا فرو خواند كه بيش از آن طاقت گفتنش نماند!!
23. پس گفت اى سعدى تو نيز سخنى بگوى، از آنچه ديده و شنيده‏اى. گفتم:
24. موسى (عليه السلام) درويشى را ديد كه از برهنگى به ريگ اندر شده گفت اى موسى دعائى كن تا خداوند عزوجل مرا كفافى دهد كه از بى‏طاقتى به جان آمده‏ام، موسى (عليه السلام) دعا كرد و رفت، پس از چند روز كه باز آمد، او را ديد كه گرفتار و خلقى بر وى گرد آمده، حالش پرسيد گفتند خمر خورده و عربده كرده و كسى را كشته و اكنون به قصاص او وى را داشته‏اند

26. موسى (عليه السلام) به حكمت و عدل جهان آفرين اقرار كرد و از تجاسر خويش استغفار. «وَلَوْ بَسَطَ اللهُ الرِّزْقَ لِعِبَادِهِ لَبَغَوْا فِى الْارْضِ»: «اگر خداوند روزى و رزق را براى بندگانش پهن كرده و بگستراند ظلم و عصيان در زمين كنند».^[9]
27. حال در مورد قناعت‏‏ به سراغ بعضى از روايات و كلمات بزرگان رويم:
28. رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه و آله) فرمودند: «از شبهه و مال‏ مشتبه بپرهيز تا عابدترين خلق باشى، و به آنچه دارى قناعت‏‏ كن تا شاكرترين مردم به حساب آئى، و بر خلق همان پسند كه بر خود مى‏پسندى، تا از همه مؤمن‏تر باشى».
29. موسى (عليه السلام) گفت: يا ربّ از بندگان تو كه توانگرتر است؟ فرمود: «آن كه قناعت‏‏ كند، به آنچه من دهم. گفت: عادل‏تر؟ فرمود: آن كه انصاف از خود بدهد.
30. محمدبن واسع (رحمه الله) نان خشك در آب كردى و مى‏خوردى و مى‏گفتى هر كه بدين قناعت‏‏ كند، از همه خلق بى‏نياز بود.
31. ابن مسعود گفت: هر روز فرشته‏اى ندا كند: اى پسر آدم اندكى كه تو را كفايت كند، بهتر از بسيارى كه تو را كفايت نبود و از آن بطر و غفلت زايد.
32. سميط بن عجلان گويد كه: شكم تو بدستى (در يك وجب) بيش نيست چرا بايد كه تو را به دوزخ برد؟! يكى از حكماء گويد: هيچ كس به رنج صبورتر از حريص مطمع نبود، و هيچ كس را عيش خوشتر از قانع نبود، و هيچ كس اندوهگين‏تر از حسود نبود و هيچ كس سبكبارتر از آن كس نبود كه ترك دنيا گويد و هيچ كس پشيمان‏تر از عالم بد كردار نبود.
33. به قول سعدى: