اما الليل 18- فصافون اقدامهم 19- تالين لا جزاء القرآن 20- يرتلونه ترتيلا--3
ترجمه: 18- (پرهيزكاران) در شب براى زندهدارى همواره بپا ايستادهاند 19- و قرآن را شمرده 20- با تدبّر تلاوت مىكنند.***
شرح: پرهيزكاران با علمبه فضيلت عظيم و اجر خطيرى كه براى تهجّد و شب زندهدارى است، براى نماز شب به پا ايستاده و شب را با قيام خود زنده مىكنند، قيامى كه خداوند به پيامبرش امر كرد كه حتماً انجام دهد، و نماز شب را بر او واجب گردانيد(وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَاماً مَّحْمُوداً): «بعضى از شب را شبزندهدارى كن نماز شب بخوان كه مختص به تو است، باشد كه پروردگارت به مقام محمود (شفاعت) مبعوثت گرداند».
قيام در برابر خداچنان مورد توجه بارگاه ربوبى است، كه در مورد صفات ياران پيامبر مىفرمايد: (أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ تَرَاهُمْ رُكَّعاً سُجَّداً يَبْتَغُونَ فَضْلا مِّنَ اللهِ وَرِضْوَاناً سِيمَاهُمْ فِى وُجُوهِهِمْ مِّنْ أَثَرِ السُّجُودِ): «شديد بر كفار و رحيم بر رفقاء خود هستند، مىبينى آنها را كه راكع و ساجدند و از پروردگار خود فضيلت و رضوان مىطلبند، بر رخسارشان نورانيتى از اثر سجود آنها نقش بسته است».
آرى اثر قيام در تاريكى شبنورانيّت سيماى آنها است، از امام صادق (عليه السلام) در تفسير آيه فوق آمده كه: مراد از(سِيماهُمْ فِي وُجُوهِهِمْ مِنْ أَثَرِ السُّجُودِ) شبزندهدارى و نماز است.
قرآن در جاى ديگردر مدح شب زندهداران چنين مىفرمايد:(أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ)[آيا كسى كه براى اطاعت الهى شب را به سجود و قيام مىگذراند و از آخرت بيمناك و به رحمت پروردگارش اميد دارد (با كسى كه شبها به خواب و گويا هيچ غمى ندارد مساوى است)» هرگز!
در جاى ديگر مىفرمايد:(إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلًا) همانا نماز در شب بهترين شاهد اخلاص (و صفاى) قلب و دعوى صدق ايمان است[1] زيرا در شب نفس با صفا و خالى از كدورات امور روزمره است، امام صادق (عليه السلام) نيز در تفسير اين آيه فرمودهاند: مراد وقتى است كه انسان براى خدا نه براى غير او از فراش خود برخيزد.
در فضيلت نماز شب همينبس كه امام صادق (عليه السلام) از پدرشان نقل كردند: «كه مردى از امام على (عليه السلام) از قيام و نماز در شب سؤال كرد، حضرت فرمودند: «بشارت باد تو را، كسى كه عُشر (يك دهم) از شبى را با اخلاص و براى بدست آوردن ثواب الهى نماز گزارد، خداوند به ملائكهاش گويد: براى اين بنده من معادل آنچه در شب رويش و رشد مىكند، اعم از دانهها و برگها و درختان به عدد نِىها و شاخههاى خرما و گياهان، حسنه بنويسيد.
و كسى كه يك نوهم از شبرا نماز گزارد، خداوند ده (10) حاجت او را مستجاب خواهد كرد و نامه عملش را به دست راستش خواهد داد، (نامه اعمال افراد صالح بدست راست و غيرصالح بدست چپ داده خواهد شد).
و كسى كه يك هشتم از شب رابه نماز گذراند خداوند اجر شهيد صابر و صادق النيّة به او خواهد داد و اهلبيت خود را شفاعت مىكند.
و كسى كه يك هفتم از شب را به نماز گذراند، در روزى كه از قبر خارج مىشود، با صورتى نورانى مثل ماه شب چهارده خواهد بود، و با افراد ايمن از عذاب، از او صراط خواهد گذشت و كسى كه يك ششم را چنين كند در زمره بازگشتگان به سوى خدا نامش ثبت شود، و گناهان قبل و بعد او بخشيده خواهد شد.
و كسى كه يك پنجم از شب را چنين كند ابراهيم خليل الرحمن (عليه السلام) در جايگاهش او را ملاقات و با او همنشين مىشود، و كسى يك چهارم از شب را به اين صورت گذراند، در زمره اولين رستگاران خواهد بود، و مثل باد سريع از صراط گذشته و وارد بهشت بدون حساب شود.
و كسى كه يك سوم از شب را به نماز سپرى كند، مَلَكى را ملاقات نمىكند، مگر اينكه آن فرشته به جايگاهى كه خدا به او ارزانى داشته، غبطه خورد و به او گفته مىشود از هر درى كه خواهى وارد بهشت شو.
و كسى كه نيمى از شب راچنين كند اگر زمين را هفتاد هزار مرتبه پر از طلا كنند و به او دهند، جزاى او نخواهد بود، و با اين عملش در نزد خدا افضل است، از اينكه 70 بنده از اولاد اسماعيل (عليه السلام) را آزاد كند.
و كسى كه دو سوم از شبى رااحياء كند براى او به اندازه ريگها حسنه است، كه كوچكترين آنها 11 مرتبه از كوه بزرگتر است.
و كسى كه تمام شب را احياء كند در حالى كه قرآن تلاوت مىكند و به ركوع و سجود و ذكر باشد، ثوابى به او داده مىشود كه كوچكترين آن خروج از گناهان است، مثل اينكه مادرش او را تازه زائيده، و نوشته مىشود، براى او به عدد مخلوقات حسنه و درجه و نورى در قبر او ايجاد شده و گناه و حسد از قلبش كنده مىشود، و پناه داده مىشود از عذاب قبر، و برائت از آتش به او اعطا شده، و جزو مؤمنين و ايمن شدگان از عذاب الهى مبعوث مىشود، و پروردگار به ملائكه گويد نگاه كنيد: به بنده من كه براى رضاى من شبى را احياء كرد، او را در بهشت جاى دهيد، بهشتى كه براى او در آن صدهزار شهر و در هر شهرى هر چه خواهد و چشم لذّت برد موجود باشد، و كرامت و مزيد و نزديكى به حق كه براى او هست به ذهن احدى خطور نكرده و نمىكند».
در اينجا مناسب است سخنى هم درباره اصل نماز و فضيلت نماز اول وقت گوئيم، نماز بهترين اعمال و مدار قبول اعمال ديگر و يا ردّ آنها شمرده شده، و در اخبار بزرگان دين آمده، كسى كه نمازش قبول شود ساير اعمالش نيز قبول و اگر مردود شود، بقيه هم مردود است «انْ قُبِلَتْ قُبِلَ ما سِواها و انْ رُدَّت، رُدَّت ما سِواها»
نماز نخستين فروع بعد از 5 اصل دين شناخته شد، و خود حاكى از اهميت آن در جايگاه نظام مكتبى اسلام است، پس رعايت نماز از بزرگترين وظايف يك مسلمان است، به محض رسيدن وقت آن بايد مبادرت به انجام آن نمايد و از همين روى امام حسن (عليه السلام) وقتى صداى مؤذّن را مىشنود رنگش تغيير كرده و چهرهاش به زردى مىگرائيد، و وقتى از علت آن سؤال مىشد، مىفرمود: خداوند شخصى را براى ندا دادن من فرستاده تا خدمت او رسم و خدمتش كنم، و نمىدانم قبولم مىكند يا نه، پس چگونه رنگم تغيير نكند؟!
وقت فضيلت آن اول وقت است بطورى كه نماز اول وقت داراى فوائدى است كه تعدادى از آن را از كتاب انوار نعمانية[2] نقل مىكنيم: نماز اول وقت به صورت سفيد و زيبا صعود كرده، و در حقّ مصلّى دعا مىكند، و مىگويد: حفظ كردى مرا پس خداوند حفظت كند.
نماز امام زمان (عج) و ديگر صلحاء در اول وقت واقع مىشود، و نماز افراد عادى در صورتى كه در اول وقت واقع شود با نماز حضرت صعود كرده و اگر خللى در آن باشد به بركت نماز حضرت ناديده گرفته مىشود، زيرا تمام نمازهاى اول وقت يك مجموعه محسوب شده كه، يا پذيرفته و يا ردّ مىشود، و به همين جهت نماز جماعت تشريع شده كه نمازهاى مؤمنين با هم صعود، و به طرف حضرت حق رفته، يا همگى پذيرفته و يا ردّ مىشود، و قبول شدن آن مسلّم است،
زيرا جماعت كثيرى اگرتعاون بر عبادت داشته باشند، مسلماً بين آنها مقبول الصلاة غالباً موجود است، و حتّى جماعت علاوه بر تصحيح خللها مؤثّر در تزييد ثوابها هم خواهد بود، مثلا نماز متأهّل 70 برابر مجّرد و نماز كسى كه عطر استعمال مىكند 70 برابر نماز غير استعمال كننده آن است، همچنين ثواب نماز كسى كه پيش از نماز صدقه مىدهد، بيشتر از كسى است كه صدقه نمىدهد، وقتى هر يك از افراد شركت كننده در جماعت يكى از مستحبات را رعايت كند، براى همگى اين ثوابها ثبت مىشود، به خلاف نماز فرادى كه فقط ثواب مستحبى را دارد كه رعايت كرده است،
از خصوصيات ديگر نماز جماعت اين است كه اگر فرادى و به تنهائى نماز بخواند، شيطان مقابل او قرار گرفته، و وسواس غفلت را در قلب او القاء مىكند، و لذا جنگ و جهاد عظيمى بين نمازگزار و شيطان درمىگيرد، و به همين جهت محراب را محراب (محلحرب و جنگ) گفتهاند، اما اگر مؤمنان مجتمع باشند بر شيطان غلبه كرده و او را از خود دور مىكنند و براى هر چه بيشتر دور شدن شيطان در اول نماز
و هنگام تلاوت قرآن امر بهاستعاذه «اعوذ بالله من الشيطان الرجيم» شده است زيرا شيطان همچون سگى وحشى به انسان حملهور مىشود، و عقل ايجاب مىكند، در موقع ورود به منزلى كه سگى وحشى در نزد درب آن است، صاحبخانه را براى دفع شر آن صدا زنيم، و نماز هم بابى از ابواب الله و دربى از دربهاى ورودى به بارگاه حضرت حق است، كه شيطان براى عدم ورود به آن ممانعت مىكند و تنها زنجير كننده او ياد حق است و بس.
در فضيلت نماز جماعت همسخن بسيار گفته شده و فقط به روايتى اكتفاء مىكنيم:
قالَ رسولُ اللّه (صلى الله عليه وآله): «مَنْ كان جار بيت الله و لم يحضر الجماعة ثلاث ايام متواليات فعليه لعنة الله و الملائكة و الناس اجمعين فان تزوج فلا تزوجون و ان مرض فلا تعودوه، الا فَلا صَلاةَ لَهُ، الا صَوم له، الا فلا زكوة لَه، الا فَلا حجّ له، الا فَلا جَهاد له»:
«رسول گرامى فرمود:كسى كه همسايه مسجد باشد و سه روز متوالى در جماعت حاضر نشود، لعنت خدا و ملائكه و جميع مردم بر او باشد، اگر خواست ازدواج كند به او زن ندهيد، و اگر مريض شد به عيادتش نرويد، بدانيد و آگاه باشيد كه نه نمازى و نه روزهاى و نه زكات و حجّى و نه جهادى براى او خواهد بود».
سومين فائده از فوائد نماز اول وقتاين است كه: نماز اول وقت «رضوان اللّه» و نماز آخر وقت «غفران اللّه» است و رضاى الهى كجا و عفود و غفران كجا؟ عفو او گناه است و گويا كسى كه نماز به تأخير انداخته به جرمى مرتكب شده است و بخاطر توجه ائمه به نماز اول وقت، شيخ طوسى از روايات آنها چنين استفاده كره كه تأخير نماز از وقت فضيلتش مگر براى صاحبان عذر، جائز نيست، بايد گفت كمال بى لطفى است اگر بدون عذر موجّه نماز را به تأخير اندازيم،
چگونه اگر شخصيت بزرگىوقت خاصى را براى ملاقات با ما گذارد خشنود شده و تأخير نكرده و با خوشحالى استقبال مىكنيم، ولى براى اول وقتى كه خدا ما را به سوى خود فراخوانده سهلانگارى مىكنيم؟
با توجه به همين مطلب بود كه پيامبر گرامى اسلام (صلى الله عليه وآله) در اول وقت مىفرمود: «ارِحنا بلال» يعنى اى بلال با اذان گفتن از اشتغالات دنيوى رهائيمان بخش، از بعضى زنان پيامبر (صلى الله عليه وآله) هم روايت شد كه گفته: پيامبر با ما صحبت مىكرد ولى وقت نماز ما او را نمىشناختيم و او ما را.
امام على (عليه السلام)هم در وقت اذان براى نماز به خود مىپيچيد و مضطرب بود، و وقتى علت آن سؤال مىشد؟ مىفرمود: آمد وقت امانتى كه خدا به سماوات زمين عرضه كرد و آنها اباء كردند از حملش.
امام چهارم على بن حسين(عليه السلام) هم وقتى براى وضو مهيّا مىشد رنگ صورتش زرد مىشد، وقتى از اين حالت سؤال مىشد، مىفرمود: «ما تدرون بين يدى من اقوم»: «چه مىدانيد در برابر چه كسى ايستادهام».
حال به اصل متن برگرديم، سؤالى كه مطرح است اين كه حضرت بعد از شمردن صفات متّقين و رسيدن به برنامه آنها، آيا بدون توجّه، ابتداى به برنامه شبانه كردهاند، زيرا برنامههاى روز بازتابى از برنامههاى شب است، روز صفحهاى براى تأثير اعمال شبانه و مجلائى زيبا براى تجلّى نور شب است، روز آنها همچون تابلوئى جالب است كه رنگها را از شب تلقّى مىكند و در نهايت جهت دهنده روز آنها افعال و اذكار شبانه آنهاست، اين نيروى محرك كه به مبدأ نيرو متّصل شده و هرگز اين مبدأ خاموشى را در خود جاى نداده است، عاملى مؤثّر در تكامل روحى آنهاست، اين راز و نياز شبانه سيراب كننده جان تشنه آنها و غذاى روحى آنها در مسير كمال آنهاست رزقنا الله انشاء الله.
پس روشن شد، كه تقدّمبرنامههاى شبانه تصادفى نبوده، بلكه نشان دهنده اين است، كه: بدون اين برنامهها در شب نمىتوان در اقيانوس جامعه شناگر ماهرى بود، و از حوادث و طوفانها و موجها جان سالم به در برد.
پس از تشريح «امّا الليل فصافون اقدامهم» به سراغ «تالين لا جزاء القرآن يرتلونه ترتيلا)مىرويم».***
اهميت قرآن
ابتدا نكاتى به اختصار درباره قرآن بيان مىكنيم در جلسه 19انشا الله .
اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج1، ص: 439
