امیر المومنین - متقین -50- آراستگى در عين تهيدستى‏«و تجملا فى فاقة»

-بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. امیر المومنین - متقین -50- آراستگى در عين تهيدستى‏«و تجملا فى فاقة»

1. ترجمه: و (مى‏بينى براى هر يك از  پرهيزگاران) جمالى در حالت  فقر و تنگدستى.***

2. شرح: تجمّل از باب تفعّل يعنى به سختى خود را زيبا و جميل جلوه دادن، متقين در حالت  فقر خود را غنى و  بى‏نياز نشان مى‏دهند. آنها گرچه فقيرند، ولى اظهار غناء و  بى‏نيازى مى‏كنند. آنها  فقر خود را از مردم پنهان مى‏كنند، آنها عفت خود را از دست نداده و دست نياز به سوى كسى دراز نمى‏كنند، و از ديگرى سؤال و درخواست نمى‏نمايند.

3. خداوند متعال اصحاب «صُفة» را به اين خصلت مدح كرده است: «يَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِياءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِيماهُمْ لا يَسْئَلُونَ النَّاسَ إِلْحافاً»: «از فرط عفاف چنان احوالشان بر مردم مشتبه شود كه هر كس از حال آنها آگاه نباشد آنها را غنى و  بى‏نياز مى‏پندارد، اما آنهارا از سيمايشان مى‏شناسى، هرگز با اصرار چيزى از مردم نمى‏خواهند».

4. از امام باقر (عليه السلام) روايت شده كه اين آيه در مورد اصحاب صُفّه است، اينها چهار صد نفر از مسلمانان مكه و اطراف مدينه بودند كه نه خانه در مدينه داشتند، و نه خويشاوندى كه به منزل آنها بروند، از اين جهت در مسجد پيامبر  (صلى الله عليه و آله) مسكن گزيده، و آمادگى كامل خود را براى شركت در ميدانهاى جنگ و جهاد اعلام داشته بودند، ولى چون اقامت آنها در مسجد با شؤون مسجد سازگار نبود، دستور داده شد به صفة (سكوى بزرگ و وسيع) كه در بيرون مسجد قرار داشت منتقل شوند.

5.  آيه فوق نازل شده و به مسلمين دستور داد به آنها كمك كنند و چنين كردند، آنها اوقات خود را مشغول تعلم  و عبادت بودند، هر كس آنها را مى‏ديد به خاطر عفت‏نفس و خويشتندارى از سؤال، آنها را غنى مى‏پنداشت آنها اين كار را براى رسيدن به رضوان الهى و ثواب فراوان الهى مى‏كردند.

6. مرحوم خوئى در شرح خود گويد عدم درخواست با اصرار آنها كه خداوند در آيه گويد، از باب سالبه به انتفاء موضوع است يعنى اصلا سؤال و درخواستى نمى‏كنند و عفّت باطنى آنها و حريت آنها اجازه مطلق سؤال چه با اصرار و چه بى اصرار نمى‏داده، چنانكه مى‏گوئيد مثل او را نديديم، و مرادتان اين است كه اصلا مثل و شبيهى ندارد تا ديده باشم، اين سالبه به انتفاء موضوع است، يعنى موضوعى كه شبيه سؤال و درخواست باشد اصلا در كار نبوده است.

7. البته احتمال‏ ديگرى هم داده شده كه مراد اين است كه اگر مضطر شوند، محترمانه مشكل خود را بدون اصرار به اطلاع برادر دينى خود مى‏رسانند، و هرگز با اصرار فراوان به اين و آن از شخصيت و عفت‏نفس خود نمى‏كاهند.

8. در حديثى در مجمع البيان آمده است كه‏ «انَّ اللّهَ يِحبّ ان يَرى اثَرَ نِعمَتِه على عَبْدِه و يَكره البُوْس و التَّباؤس و يُحِبّ الحليم المتعَفِّف مِنْ عباده و يبغض البذّى السائل المُلْحِف»: «خداوند دوست دارد اثر نعمت خود را بر بنده‏اش‏ ببيند و كراهت دارد سختى و  فقر را و دوست دارد صبور عفيف از بندگانش را، و انسان پست سؤال كننده و مصرّ را دشمن دارد»

9. شخص پرهيزكار با سختى  فقر را تحمل مى‏كند، و از آن نمى‏هراسد، زيرا «إِنْ مِنْ شَيْ‏ءٍ إِلَّا عِنْدَنا خَزائِنُهُ» «مى‏داند منبع هر چيز در نزد خداست». اصل  فقر در اسلام منفور است،  فقر را سواد و سياهى صورت در دو دنيا مى‏داند «الفقر سواد الوجه فى الدارين»؛ «ولى گاهى  فقر به انسان تحميل مى‏شود، جنگ تحميلى، زلزله، خشكسالى، قحطى، سيل و عوامل طبيعى گاهى موجب  فقر و از بين رفتن سرمايه‏ها مى‏شود؛ عده‏اى فقير و تنگدست و آواره به جاى مى‏گذارد، يا شخصى بالخصوص ورشكست مى‏شود، تلاش كرده فقير نباشد ولى شد، اينجا جاى كفران نيست، جاى تجرّى و عصيان نيست، چرا با  فقر خود را نابود كنيم؟ ممالكى بودند كه در جنگ جهانى ويران شدند ولى با همت نيروهاى خود بلند شده و از ديگران سبقت گرفتند.

10. متذكر مى‏شويم كه  فقر و فقير مطلوب اسلام نيست، كسى نگويد بايد حتماً فقير داشته باشيم وگرنه بعضى احكام اسلام مثل خمس و زكات و صدقه از بين مى‏رود، زيرا جواب مى‏دهيم كه اسلام نگفته بايد موضوعات را حفظ كرده بلكه فرموده احكام را حفظ كنيد، اصل استحباب صدقه و وجوب خمس و زكات و ديگر انفاقات را بايد حفظ كرد، چون حكم اسلام است، ولى لازم نيست فقير درست كنيم، چنانكه وقتى مى‏فرمايد گوشت خوك حرام است نه اينكه حتماً خوك پرورش دهيد، تا اين موضوع باشد ولى استفاده نكنيد، اصل حرمت را رعايت كنيد كه اگر خوكى بود، از گوشت آن نخوريد و همچنين است ديگر مسائل اسلام.

11. در روايات است كه «عفاف زينت  فقر و تنگدستى است»، «كسى كه اظهار  فقر كند، قدر و ارزش خود را و شخصيت خود را ذليل كرده است»، «مخفى كردن  فقر و امراض از جوانمردى است»، «خداوند  فقر را امانت در نزد خلقش قرار داده، پس كسى كه آن را پنهان كند خدا اجر روزه‏دار نمازگزار به او عنايت كند» و «خداوند دوست دارد مؤمن را وقتى كه فقير و خويشتندار باشد».

12. در اينجا به حالاتى از  علماء اشاره كنم كه چگونه با زهد فقيرانه زيستند و تحمل كردند، و وجهه خود را از دست ندادند:

13. 1- آقا سيد حسن قوچانى نجفى كه يكى از شاگردان عالم بزرگوار آقا سيد محمدباقر درچه‏اى (استاد مرحوم آية اللّه العظمى بروجردى) و شاهد وضع زندگى او نزديك بوده است، درباره اين مرد بزرگ مى‏نويسد:

14. «بسيار زحمت مى‏كشيد و شب و روز مشغول مطالعه و تفكر  علمى بود، در مدرسه نيم‏آور ساكن بود و در شهر منزل نداشت و زن و بچه‏اش در درچه پياز (محل تولدش) بودند. پنجشنبه و جمعه را به روستاى درچه پياز مى‏رفت و عصر جمعه نان و ماست يك هفته را به مدرسه مى‏آورد و تا آخر هفته‏ در مدرسه مانند ساير طلبه‏ها مى‏گذراند، سيد محمدباقر شب زنده‏دار و شوخ‏طبع بود و فقيرانه به سر مى‏برد».

15. مرحوم همائى درباره استاد خود آخوند ملاعبدالكريم گزى مى‏گويد: «وى به راستى شيخ بهائى عصر خود بود، و مرجعيت تامه قضا و فتوا داشت، و در عين اين كه سى چهل سال تمام امور قضائى اصفهان و توابعش در دست او بود، شبى كه درگذشت، خانواده او نفت چراغ و نان شب نداشتند، و مرحوم فشاركى از محل وجوهات حواله داد، تا براى خانواده او شام شب و لوازم معيشت تهيه كردند، و من خود يكى از حاضران آن واقعه و مباشر آن خدمت بوده‏ام».

16. 3- صنيع الدوله وضع خانه و بيرونى و اندرونى و سادگى زندگى فيلسوف عالى‏قدر مرحوم ملاهادى سبزوارى را با شرح و تفصيل آورده، و مى‏گويد: «بيرونى آن مرحوم فضائى دارد به مساحت 6* 6 ذرع و اتاقى است در طرف مشرق آن، كه از خشت و گل بنا شده، و سقف آن از تير و هيزم ناتراشيده است و ديوارها حتى از اندود كاهگل هم عارى است

17. و هنگامى كه ناصرالدين شاه به خراسان مى‏رفت در تاريخ اول ماه صفر 1284 ه-. ق در همان اتاق به زيارت «حاج ملاهادى» نائل شد و ايشان هم همان جا از او پذيرايى كرد». (وصف اين ديدار در سفرنامه خراسان آمده است).

18. صنيع الدوله چنين ادامه مى‏دهد: «... چند درخت توت كهن در باغچه حياط آن هست و تمام حجرات از خشت و گل است منتها كاهگل دارد. و نهار ايشان غالباً يك پول نان بود كه بيشتر از يك سير از آن نمى‏خوردند، و يك كاسه دوغ آسمان گون. و در اواخر عمر به واسطه كبرسن و نداشتن دندان، شامشان يك بشقاب چلو با خورش بى‏گوشت و روغن بود و به آب‏گوشت و اسفناج  قناعت مى‏كردند.

19. ايشان كتابخانه مفصل نداشتند، كتابخانه ايشان عبارت بود از چند جلد معدود و اندك (با اين كه محققى بزرگ بود).در حالات حاج ملاهادى سبزوارى نوشته‏اند: ناصرالدين شاه كه بعضى از آثار وى را خوانده بود، مى‏خواست او را ببيند و هنگامى كه از تهران به مشهد مى‏رفت

20. در سبزوار توقف نمود، و عازم خانه حاج ملاهادى سبزوارى گرديد، و به ملتزمين سپرد كه ورود او را به حاج ملاهادى اطلاع ندهند، و تنها، راه خانه دانشمند را پيش گرفت و ملتزمين از عقب ناصرالدين شاه مى‏آمدند. وقتى ناصرالدين شاه وارد خانه حاج ملاهادى شد، هنگام ظهر بود صاحب‏خانه بر سر سفره نشسته مى‏خواست غذا بخورد.

21. پادشاه قاجار مشاهده كرد كه غذاى آن دانشمند يك گرده نان است و لقمه‏هاى نان را در يك ظرف كوچك كه مايعى در آن مى‏باشد فرو مى‏كند و در دهان مى‏گذارد و ناصرالدين شاه فهميد كه در آن ظرف سركه است. كنار سفره بر زمين نشست، و از حال صاحب خانه پرسيد و در ضمن نظرى به اطراف انداخت، و مشاهده كرد كه در آن اتاق جز يك قطعه نمد كه بر زمين گسترده شده و سفره را روى آن قرار داده‏اند، چيزى ديده نمى‏شود،

22. گفت: آقا من تصور مى‏كردن كه زندگى شما خوب است و اينك مى‏بينم كه بر نمد مى‏نشينيد و نان و سركه مى‏خوريد!بعد از قدرى صحبت ناصرالدين شاه فهميد كه فرش دو اتاق ديگر كه در آن خانه است نيز از نمد مى‏باشد

23. و از حاجى پرسيد، چرا به آن زندگى محقّر ساخته است، او گفت اين سه قطعه نمد را هم كه كف اتاق انداخته‏ام بايد در اين جهان بگذارم و بروم و اين نمدها در دنيا مى‏ماند و من رفتنى خواهم بود!

24. ناصرالدين شاه گفت: در اين سن كه شما داريد، نبايد غذاى شما نان و سركه باشد، و حاج ملاهادى سبزوارى گفت: كسانى هستند كه مستحق مى‏باشند و من به آنها كمك مى‏كنم و به همين جهت به خود من بيش از نان و سركه نمى‏رسد.غذاى آن عالم نان و سركه بود يا نان و نمك و در فصل بهار كه در سبزوار سبزى فراوان مى‏باشد، چند شاخه سبزى هم به غذاى خود مى‏افزود.

25. (اين چنين است) يك عالم شيعه و با وَرَع كه در سراسر عمر درآمد خود را به مستحقين مى‏داد و خود به نان و سركه و يا نان و نمك مى‏ساخت ....آرى با اين  فقر، چنان عظمت و جمالى دارد كه بايد شاهان عالم بر خاك درگهش زانوى ادب سايند و به دست‏بوسى او افتخار كنند!

26. 4- حاج شيخ محمدتقى بافقى اين مرد بزرگ در مدت عمرش- هفتاد و دو سال- جز لباس كرباس و قدك اصفهان و يزد لباس ديگرى نپوشيد، حتى عمامه‏اش هم كرباس بود هرگز ظروف چينى و بلور خارج استعمال نكرد و در منزلش ظرفى جز از جنس مس و سفالين پيدا نمى‏شد، و از آن دسته از مواد غذائى كه از خارج وارد مى‏شد استفاده نكرد.

27. اينها نمونه از احوالات زاهدان داراى عفت‏نفس بود كه حاضر نشدند دست نياز پيش كسى دراز كنند، و حالات ديگرانى چون شيخ انصارى، حاج شيخ عباس قمى، وحيد بهبهانى، محقق اعرجى، ملاصدرا بلاغى، شاهدى ديگر بر وجود  پرهيزگارانى بزرگ است.

28. اتاق مهمان خانه شيخ‏ انصارى‏ سقفش اينقدر كوتاه بود. در يك اتاق دخمه، يك كتاب نوشت چندين هزار، ده‏ها هزار دانشمند با كتاب او دانشمند شده است.
29.  در باب عدم اسراف : دلاك به شیخ عبدالله انصاری  گفت: آقا! من يك عمرى است كه سر شما را اصلاح مى‏كنم، همه‏اش ده شاهى! شما يك زمانى طلبه بود، حالا آيت الله عظماء شده‏اى! ايشان فرمود: سوادم زياد شده است، مساحت سر من كه اضافه نشده است.
30. ناگوارى‏ها، سبب مقاومت ورشد است. بسيارى از صفات انسان از قبيل صبر، رضا، تسليم، قناعت‏، زهد، تقوا، حلم و ايثار، در سايه‏ى برخورد با تنگدستى‏ها است. «وَ بَشِّرِ الصَّابِرِينَ»
31. تفاوت مردم در رزق، يكى از حكمت‏هاى الهى است، تا مردم به يكديگر نيازمند بوده و زندگى اجتماعى تشكيل دهند و صفات سخاوت و ايثار و صبر و قناعت‏ در آنان شكوفا شود.
32. زيرا در صورت يكسان بودن، اين صفات شكوفا نمى‏شود. امّا اگر كسى نعمتى داشت و ديگرى كمتر يا نعمتى ديگر داشت، مردم براى جبران كمبودها دور هم جمع مى‏شوند و صفات تعاون و سخاوت از طرف دارنده نعمت و صفات قناعت‏ و عفّت و صبر از سوى نادار شكوفا مى‏شود.
33. 5. حيات طيبه (در سايه‏ى قلب آرام و قناعت‏). «فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَياةً طَيِّبَةً»
34. 7- محبّت خدا، زمينه‏ساز صبر، رضا و قناعت‏ است. «إِلَى اللَّهِ راغِبُونَ»
35. گرچه نيازمندان به حداقل قناعت‏ كنند، ولى كرامت انسانى مى‏گويد كه در حدّ ضيافت پذيرايى كنيد. اسْتَطْعَما ... يُضَيِّفُوهُما
36. امام صادق عليه السلام فرمود: مكارم اخلاق ده چيز است: يقين، قناعت‏، صبر، شكر، حلم، حسن خلق، سخاوت، غيرت، شجاعت، جوانمردى.

37. سخن سراى شيرين زبان، الهى قمشه‏اى، در ذيل اين فراز (و تجملا فى فاقة) گويد:
38.  (2). «مجاهد شهيد حاج شيخ محمدتقى بافقى»، صفحه 154. (اين احوالات كه ذكر شد و بسيارى ديگر از زهد و خويشتندارى آنها را مى‏توانيد در كتاب سيماى فرزانگان، جلد 3، بخش شانزدهم (ساده‏زيستى)، صفحه 438 به بعد مطالعه كنيد) ..
39. ***اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج‏2، ص: 193
40. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم