نهج البلاغه - امیر المومنین - 55 پرهيزگار اعمال صالح انجام مى‏دهد در حالى كه خائف و ترسناك است. ***

۱۶ فروردین ۱۴۰۳ آداب ، فضایل انسانی ، سبک زندگی ، قرآن ، نهج البلاغه ، آسایش ، ذکر و دعا و زیارت ، بصیرت ، اخلاق

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

نهج البلاغه - متقین 55- در عين انجام اعمال نيك باز هم ترسانند!
«يعمل الاعمال الصالحة و هو على و جل»
پرهيزگار اعمال صالح انجام مى‏دهد در حالى كه خائف و ترسناك است. ***
يكى ديگر از صفات پرهيزگاران وحشت داشتن آنها است با اين كه عمل صالح انجام مى‏دهند. وحشت از چه چيز؟ وحشت از ردّ اعمال و عدم قبول آنها بواسطه جمع نبودن شرائط صحت و قبول عمل! «وَالَّذِينَ يُؤْتُونَ مَا اتَوا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ»؛ «اعمال صالح انجام مى‏دهند و قلوب آنها خائف است».
از امام زين العابدين (عليه السلام) روايت شده كه در حالى كه بر مركب خود سوار بودند، و تلبيه مى‏گفتند «لَبيك اللّهم لَبيك» بر روى مركب غش كردند، وقتى به هوش آمده، از ايشان علت را پرسيدند، فرمودند «خشيت ان يقول ربّى: لا لبّيك و لا سعديك»: ترسيدم پروردگارم بگويد «لا لبيك و لا سعديك» (و جواب مرا ندهد).
متقين مى‏ترسند از اين كه در اعمال آنها ريائى بوده باشد، ريائى كه پيامبر (صلى الله عليه و آله) در روايتى درباره آن فرمودند:
«انَّ اخْوَفَ ما اخافُ عليكم الشّركُ الاصْغَر- قالوا: وَ مَا الشِّركُ الاصْغَر؟- قال: الرياء ...»:
«ترسناك‏ترين چيزى كه بر شما مى‏ترسم، شرك‏ اصغر و كوچك است- گفتند: شرك كوچك چيست؟- فرمودند: ريا»، ريائى كه از راه رفتن مورچه سياهى بر سنگ سياهى در شب تار، مخفيانه‏تر در وجود انسان نفوذ مى‏كند!
شدّاد بن أوس گويد: پيامبر (صلى الله عليه و آله) را ديدم گريه مى‏كند، عرض كردم يا رسول الله چه چيزى شما را به گريه وا داشته است؟ فرمود: مى‏ترسم بر امّتم از شرك، آگاه باش كه آنها عبادت‏ بت و خورشيد و ماه نمى‏كنند ولكن با اعمالشان ريا مى‏كنند (و اين ريا شرك است، يعنى در عبادت‏، غيرخدا را با او شريك مى‏كنند).
به امام على (عليه السلام) گفته شد: كدام يك از مخلوقات كورند؟ فرمود: «آن كه عمل براى غيرخدا انجام دهد!» آن عابد به نماز جماعت هميشه مى‏رفت، و در صفّ اول مى‏ايستاد، سى سال چنين مى‏كرد، روزى دير رسيد و صف آخر ايستاد، ديد احساس ناراحتى مى‏كند، نماز سى سال را قضا كرد، براى اين كه احتمال داد شايد ريائى در اين مدت در كار بوده است!
پرهيزگار مى‏ترسد از اين كه گرفتار عجب شود، عجبى كه امام صادق (عليه السلام) فرمودند:

«من دخله العجب هلك»؛

«هر كس عجب به او راه پيدا كند، هلاك مى‏شود». امام على (عليه السلام) نيز فرمودند:

«العجب هلاك و الصبر مَلاك»؛

«خودبرتربينى و خوشنودى از خود هلاكت و صبر (در مقابل خودبينى) اقتدار و مايه قوام است».

«قيل للامام على (عليه السلام) اىّ الخلق اعمى؟ قال: الذّى عمل لغير اللّه» (بحار، جلد 77، صفحه 378).

پرهيزگار مى‏ترسد از عجبى كه در روايت است: اگر شخص گناه كند و پشيمان شود، بهتر از اين كه عملى و عبادت‏ى كند و عجب در آن راه يابد.
عجبى كه امام صادق (عليه السلام) درباره آن فرمودند: «دو نفر وارد مسجد شدند، يكى عابد و ديگرى فاسق، سپس خارج شدند در حالى كه فاسق، صديق و عابد، فاسق شده بود، زيرا عابد داخل شد و عجب به عبادت‏ پيدا كرد و فكرش مشغول به آن بود و فكر فاسق در پشيمانى و ندامت بر فسقش بود، پس استغفار كرد و از گناهانش توبه نمود.
حضرت عيسى بن مريم (عليهما السلام) گفت: «بيماران را مداوا كرده و شفا دادم به اذن خدا و كور و جذامى را به اذن خدا بهبودى دادم، و مردگان را معالجه كرده و به اذن خدا زنده كردم، و احمق را معالجه نكردم، و قدرت بر اصلاحش نيافتم، گفته شد يا روح الله (اى عيسى بن مريم (عليه السلام))، احمق كيست؟ فرمود:«المُعجب بِرأيه و نفسه الّذى يَرَى الفَضْل كلَّه له لا عَلَيه و يُوجِبُ الحَقَ كلَّه لِنَفْسِه و لا يُوجِبُ عَلَيْها حَقّاً فَذاكَ الاحْمَقُ الّذى لا حيلةَ فى مُداواتِه»:
«خودبينى و عجب كننده به رأى و نفس خود، آن كه تمام فضيلت و برترى را براى خود بيند نه بر عليه خود و تمام حق را براى نفس خود مى‏داند و نه بر ضرر آن، و او احمقى است كه چاره‏اى در مداوايش نيست».
امام صادق (عليه السلام) گويند حضرت داود (عليه السلام) شبى به عبادت‏ و به تلاوت زبور پرداخت، عبادت‏ كردن او را به حالتى كشاند كه گويا از خودش خوشش آمد، ناگهان قورباغه‏اى صدا كرد، اى داود از شب زنده‏دارى شبى به تعجب افتاده‏اى، در حالى‏ من كه در زير اين صخره چهل سال است، زبانم از ذكر خدا خشك نشده است و (مرتب در حال ذكر و ياد اويم).
پرهيزگار و خداترس خوف دارد، كه دچار «سمعة» شود، گويند: ريا در حال عمل و «سمعه» بعد از آن است، دوست دارد به گوش مردم برساند كه چه كرده است، گرچه موجب بطلان عمل نيست ولى ثواب و اجر را نابود مى‏كند.
پرهيزگار مى‏ترسد از سمعه‏اى كه در روايت رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) است: اگر كسى بنائى از روى رياء و سمعه بسازد، روز قيامت او را تا هفت طبقه زمين حمل كرده و سپس طوقى از آتش به گردن او مى‏گذارند، و او را در آتش رها مى‏كنند (در روايت دارد كه پرسيديم) يا رسول الله (صلى الله عليه و آله) چگونه بنائى ريائى و برحسب سمعه بنا مى‏شود فرمود: «بنا مى‏كند بيشتر از مقدار كفايت (يعنى بيشتر از آن مقدارى كه نياز دارد خرج مى‏كند) يا براى مباهات و افتخار كردن بنا مى‏كند».
سمعه‏اى كه در روايت از رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) است: «كسى كه قرآن را بخواند و مرادش سمعه و چيز گرفتن باشد، خداوند را ملاقات مى‏كند در روز قيامت در حالى كه صورتش استخوان است و گوشتى بر آن نيست، و قرآن به پشت گردن او زده و داخل آتشش مى‏كند، و سقوط مى‏كند در آتش با كسانى كه سقوط در آن كردند».
فرد متّقى مى‏ترسد، كه عملش بواسطه گناه حبط شود، وقتى طوفان گناه مى‏آيد اعمال صالح مثل خاكستر در دم توفان به‏ هر سو پراكنده مى‏شود أَعْمالُهُمْ كَرَمادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عاصِفٍ
ريا و سمعه و عجب و حبط اعمال، آفاتى براى اعمال صالح متقين است و اگر اينها هم نباشد
«فَما قَدرُ اعْمالِنا فى جَنْبِ كَرَمِك»: «اعمال ما چه ارزشى در برابر كرم و نعمتهاى الهى دارد اصلا قابل مقايسه نيست، وقتى چنين است چرا نترسند؟!
انسان در صورتى مسير تكامل را طى مى‏كند كه قبول كند ناقص است، اگر خود را كامل بداند براى كمال خود تلاش نمى‏كند زيرا خود را صاحب كمال مى‏داند اگر كسى خود را سالم بداند به سراغ طبيب نمى‏رود، چرا سرطان خطرناك است، زيرا اعلام نمى‏كند و مريض سرطانى اگر كسى او را مطلع نكند، فكر مى‏كند سالم است، وقتى روشن مى‏شود كه مى‏بيند كار از كار گذشته است، بسيارى از ما وقتى بيدار مى‏شويم كه سرمان به سنگ لحد خورد ولى ديگر دير است، مريضىِ غفلت و عجب و ريا در اين دنيا گريبانگيرمان است، ولى متوجه نيستيم! بايد در كنار اميد به رحمت، خوف از مقام ربوبى داشت.
شخصى گويد به امام صادق (عليه السلام) گفتم: چه چيزى در وصيت لقمان بود؟ فرمود: امور عجبيه‏اى، و عجيب‏تر از همه اين كه به فرزندش گفت:
«خَفِ اللّه عزَّوجلَّ خيفَةً لَو جِئتَهُ بِبِرّ الثَقلين لَعَذَّبَك و ارجُ اللّه رجاءً لو جِئتَه بِذُنُوبِ الثِّقَلَين لَرَحِمَك»:
«بترس از خداى عزوجل، ترسى كه اگر نيكى جن و انس را آورده باشى، عذابت كند و اميد به خدا
داشته باشد، اميدى كه اگر گناهان جن و انس را آورده باشى، تو را رحم كند».
پرهيزگاران از خاتمه و عاقبت خود هراسانند، آنها مى‏ترسند مبادا دچار سوء خاتمه و بدى عاقبت شوند.
مرحوم فيض كاشانى در مورد سوء خاتمه سخنانى دارد كه ذكر آن بى‏فائده نيست، ايشان مى‏فرمايند:
«بدان كه سوء خاتمه و بدعاقبتى بر دو مرتبه است كه: يكى اعظم از ديگرى‏ است، اما مرتبه اول كه عظيم و هولناك است اين كه شك يا انكار بر قلب در نزد سكرات موت ظاهر شده، و بر اين حالت قبض روح مى‏شود و اين حالت حجابى بين او و بين خداوند مى‏شود، و موجب دورى دائمى و عذاب هميشگى خواهد شد، و مرتبه دوم كه به مرتبه اول نمى‏رسد دوستى و محبت امرى از امور دنيوى و شهوت و تمايلى از آن شهوات دنيوى بر قلب او غلبه مى‏كند، و آنقدر قلب او مشغول به آن امر مى‏شود كه ديگر جائى براى غير آن نيست، و اين حالت موجب مى‏شود كه توجه او به دنيا شود و هرچه توجه او از خدا دور شودف به دنيا نزديك مى شود، حجاب بيشتر مى‏شود، وقتى حجاب آيد عذاب آيد، زيرا آتش الهى نمى‏گيرد مگر محجوبين و كسانى را كه بين آنها و خداوند پرده‏اى حائل شد و اما مؤمنى كه قلبش سليم وسالم از حب دنيا است و هم و غمش خداوند است آتش جهنم به او گويد: عبور كن اى مؤمن كه نور تو شعله آتش مرا خاموش كرد». مرحوم فيض در ادامه سخنانش مى‏گويد:
«هرگاه قبض روح در حالت غلبه حبّ دنيا باشد، مسئله مشكل است، زيرا انسان بر آنچه زيسته مى‏ميرد، و ممكن نيست‏
قلب صفت ديگرى بعد از مرگ اكتساب كند كه متضاد صفت غالبى آن باشد، چون در قلوب تصرف ممكن نيست، مگر با عمل كردن جوارح و اعضاء و به تحقيق جوارح و اعضاء با مرگ باطل و فانى شده، و عمل كردن آنها نيز چنين شده است، پس نه اميدى در عملى و نه اميدى در رجوع به دنيا است كه تدارك كند، و در اين هنگام حسرت عظيم مى‏شود مگر اين كه اصل ايمان و محبت خداوند در قلب او رسوخ كرده باشد و با عمل صالح تقويت شده باشد، اگر چنين بود اين حالت كه در موقع مرگ عارض بر قلب شده، محو مى‏گردد، اگر ايمان او به اندازه مثقالى باشد او را در زمان كوتاهى از آتش خارج مى‏كند، و اگر كمتر باشد توقف او در آتش بيشتر است و اگر به اندازه مثقال و دانه گندمى ايمان بيشتر نداشته باشد از آتش خارج مى‏شود گرچه بعد از هزاران سال‏ باشد».
پس بطور كلى مى‏توان استفاده كرد كه سوء خاتمه يا به عارض شدن حالت انكار و شك و ترديد در معتقدات است و يا به عارض شدن حبّ دنيا بر قلب است كه خداوند انشاء الله ما را از اين دو مصون دارد، و خوف ما را با مهر اميد آرامش بخشد.
الهى قمشه‏اى در ذيل اين فراز (يعمل الاعمال الصالحة و هو على و جل) گويد: