امبر المومنبن - نهج البلاغه –متقین 60- 1- پرهيزگاران در جهاد با نفس‏

بسم الله الرحمن الرحیم

الهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

0. امبر المومنبن - نهج البلاغه –متقین 60- 1- پرهيزگاران در جهاد با نفس‏
1. «ان استصعبت عليه نفسه فيما تكره لم يعطها سؤلها فيما تحب»
2. ترجمه: هرگاه نفس او در انجام وظائفى كه خوش ندارد سركشى كند، او هم از آنچه دوست دارد محرومش سازد. ***
3. شرح: در اين فراز مولى به مجاهدت نفسانى متقين مى‏پردازد كه كراهت از معاصى و شوق به حسنات دارند، برخلاف نفس اماره كه كراهت از حسنات و شوق به معاصى دارد.
4. مخالفت متقين با اميال نفسانى به خاطر آگاهى آنها به اين است كه نفس دشمن‏ترين دشمنان است (اعدى عدوك نفسك التى بين جنبيك) آنها مى‏دانند كه دشمن به هيچ وجه خير و صلاح آنها را نمى‏خواهد و از اين رو با آن مبارزه مى‏كنند!
5. در روايتى از امام صادق (عليه السلام) آمده كه به مردى فرمودند: «اجعل قَلبك قريناً برّاً و ولداً واصلا و اجعل علمك والداً تبعه و اجعل نفسك عدوّاً تجاهده و اجعل مالك عارية تردّها»:«قلب خود را رفيق و همنشين نيك و فرزند رسيده و (صالح) قرار ده، و علم خود را پدرى كه متابعتش مى‏كنى قرار ده، و نفس خود را دشمنى كه با آن مجاهدت مى‏كنى قرار ده، و آنچه از اموال و غيره به دست تو است عاريتى قرار ده كه (به صاحب اصليش) رد خواهى كرد».
6. پس مگذار در مبارزه با نفس امّاره شكست خورى كه هم خود از بين روى هم قلب تو كه همچون همنشينى نيك و پسرصالح تو است و هم علمى كه چون پدرى براى تو است و هم سرمايه‏ات از دست رود، و بدون جواب در برابر صاحب اصلى اموال و عاريه دهنده آن خواهى بود.
7. و نيز مرحوم صدوق نقل كرده كه از كلمات رسول الله (صلى الله عليه و آله) اين بود: «الشّديد مَنْ غَلَبَ نفسه»: «انسان محكم و قوى كسى است كه بر نفسش غلبه كند». مفضل بن عمر گفت امام صادق (عليه السلام) فرمودند:
8. «مَنْ لَمْ يكن لَهُ واعظٌ مِنْ قَلبه و زاجرٌ مِنْ نفسه و لَم يكنْ لَه قرينٌ مُرشد اسْتمكَنَ عَدُوُّ مِن عنقِه»:

«كسى كه براى او پند دهنده و واعظى از درون قلبش و نهى كننده‏اى از درون نفسش نباشد، و راهنمائى مصاحب او نباشد دشمن او قدرت پيدا مى‏كند كه گردنش را بگيرد».

9. و اين جهاد و مبارزه نفسانى همان جهاد اكبر است كه از امام صادق (عليه السلام) نقل شده كه نبىّ‏اكرم (صلى الله عليه و آله) لشكرى را به جنگى فرستادند وقتى بازگشتند، فرمودند: «مرحَباً بَقَوم قَضَوا الجهاد الاصغر وبقى عليهم الجهاد الاكبر فقيل: يا رسول الله (صلى الله عليه و آله) ما الجهاد الاكبر قال جهاد النفس»:

«آفرين به گروهى كه جهاد اصغر را تمام كردند و باقى ماند بر آنها جهاد و جنگ بزرگترى، پس گفته شد: يا رسول الله (صلى الله عليه و آله) (اين همه سختى و مشقت و مجروح و كشته در جنگ است چه چيزى بالاتر از اين است)

جهاد اكبر چيست؟

10. فرمودند: جهاد و مبارزه با نفس!» در روايتى «شعيب عقرقوقى» از امام صادق (عليه السلام) نقل كرد كه فرمودند:

«مَنْ ملك نفسه اذا رغب و اذا رهب و اذا اشتَهى، و اذا عضب و اذا رَضِىَ حَرَّم‏ الله جَسَده على النّار»:

«كسى كه مالك نفس خود شد و وقتى او راده كرد يا ترسيد يا اشتها و ميل داشت يا غضبناك و راضى از چيزى شد، آن را كنترل كرد خداوند بدنش را بر آتش حرام كرده است».

11. مولى على (عليه السلام) در نهج‏البلاغه مى‏فرمايند: «لا تُرَخِّصُوا لَانفسكُم فَتَذْهَبَ بِكُمُ الرُّخَص فيها مذاهَب الظُلمه»:

«مسامحة و سهل‏انگارى در مورد نفوس خود نكنيد كه اين سهل‏انگاريها در مورد نفس شما را به راههاى تاريك مى‏كشاند».

12. در ذيل كلام فوق مرحوم خوئى در شرح خود اين روايت را از امام صادق (عليه السلام) آورده است كه:

«اقْصِر نفسك عمّا يَضّرّها مِنْ قبل انْ تُفارقَك واسْعَ فى فِكاكها كما تسعى فى طلب معيشتك فَانّ نفسك رهينَةٌ»:

«نفس خود را از آنچه ضرر به آن مى‏رساند (دور كن) قبل از اين كه از تو جدا شود، و در آزادى آن (از اسارت شهوات) تلاش كن، چنانكه در طلب روزى خود تلاش مى‏كنى، زيرا نفس تو مرهون و بسته به عمل تو است (اگر عمل تو صالح باشد، نفس تو سالم خواهد بود، و اگر عمل تو طالع و فاسد باشد نفس تو نيز ناسالم است)».

13. سپس مرحوم خوئى ادامه مى‏دهد كه مراد از «ترخيص» براى نفس در كلام مولى ظاهراً مساهله و مسامحه است (چنانكه در ترجمه آن گفتيم) و احتمال دارد مراد رخصت دادن و اجازه دادن در ارتكاب شبهات باشد كه منجر به فرو رفتن درهلكات است و آن وقت شبيه روايتى مى‏شود كه مرحوم صدوق از امام صادق (عليه السلام) نقل كرد كه حضرت فرمودند: اميرالمؤمنين على (عليه السلام) در خطبه‏اى براى مردم فرمودند: «حلال بَيِّنٌ و حرام بَيِّنٌ و
14. شُبَهاتٌ بَينَ ذلك فَمَن تَرَك ما اشْتَبَه عَليه مِنَ الاثم فَهُوَ لِما استَبانَ له اترَك و المَعاصِى حِمَى اللّه فَمن يرتَع حَولَها يُوشَك ان يدخُلَها»: «حلال آشكار و حرام آشكار و شبهاتى بين اين دو (كه به طور واضح حليت و حرمت آن روشن نيست) پس كسى كه ترك گناهى كه مشتبه است كند، او براى آنچه حرام آشكار است آماده‏تر است تا ترك كند، و گناهان غرقگاه خداوند است (كه كسى نبايد در آنها داخل شود) كسى كه در اطراف آن گردش كند نزديك است كه وارد آنها شود».
15. اى برادر مبارزه با نفس امّاره را آسان مگير، اين موجودى است كه بزرگان و مقربّان دستگاه ربوبى چون يوسف صديق (عليه السلام) از آن به خدا پناه مى‏برد: «انّ النفس الامّارة بالسوء الّا ما رَحِمَ ربّى»
16. اين هيولائى است كه امام سجاد (عليه السلام) در مناجات شاكين وقتى شروع به مناجات مى‏كند از آن مى‏نالد، و مى‏فرمايد: «الهى اليك اشكوه نفساً بالسوء امّارة و الى الخطيئة مُبادرة و بمعاصيك مُولَعَة و لَسَخَطِكَ مُتَعَرِّضَةَ تَسْلُكُ بى مسالك المهالك و تَجْعَلُنى عندكَ اهْوَنَ هالِك كثيرَة العِلَلِ طَويلةَ الامل انْ مَسَّهَا الشَّرُ تَجْزَع و انْ مَسَّهَا الخَيْرُ تَمْنَعُ مَيّالَةً الى الَّعْب و اللَّهو مَمْلُوَّةً بِالغَفْلَةِ و السهو تُسرعُ بى الى الحَوبَة و تُسَوِّفُنى بالتّوبَة»: «خداى من به تو شكايت نفسى را مى‏كنم كه امر كننده به بديها است و به خطا سبقت مى‏گيرد، و به معصيت‏ها و گناهان حريص و در معرض سخط تو قرار مى‏گيرد، مرا به راههاى مهلك مى‏كشاند، و مرا در نزد تو خوارترين و پست‏ترين هلاك شدگان قرار مى‏دهد، تعلّل او زياد و آرزوى او بلند است، اگر شرى به او رسد، جزع و فزع كند، و اگر خيرى به او رسد منع مى‏كند، بسيار ميل كننده به‏ بازى و لهو و اشتغال به امور بى‏فائده است، از غفلت و خطا پرگشته و مرا به سوى گناه سرعت مى‏دهد و از توبه عقب مى‏اندازد». از اين سخان حضرت مى‏توان به بزرگى اين دشمن پى برد، دشمنى كه بزرگان را راحت نمى‏گذارده چه رسد ما را!

17. (1). شبيه به اين روايت را از نظر مضمون مرحوم خوئى از امام باقر (عليه السلام) حكايت از رسول الله (صلى الله عليه و آله) از كنز الفوائد نقل مى‏كند كه در لابلاى آن دارد: «الا و انّ لكل ملك حمى الا و انّ حمى الله عزوجل محارمه فتوقوا حمى الله و محارمه»؛ (آگاه باشيد كه براى هر پادشاهى غرقگاهى است آگاه باشيد كه غرقگاه خداوند عزوجل محرمات او است، پس خود را حفظ كنيد از غرقگاه و محرمات خداوند. شرح نهج البلاغه خوئى، جلد 6، صفحه 133).
18. حضرت در ادامه اين مناجات چنين گويند: خداى من از دشمنى به تو شكايت مى‏كنم كه گمراهم مى‏كند و شيطانى كه مرا فريب مى‏دهد، سينه من پر از وسوسه شده و اوهام آن قلبم را احاطه كرده و يارى هواى نفس مى‏كند، و دوستى دنيا را برايم زينت مى‏دهد، و بين من و اطاعت و مقام تقرب خداوندى حائل مى‏شود).
19. جهاد با نفس از جهادهائى است كه خداوند بر انسان واجب كرده است، در روايتى از امام حسين (عليه السلام) آمد كه جهاد بر چهارگونه است: دو تا واجب و دو تا مستحب، و نخستين واجب را جهاد با نفس شمرده است.
20. در اينجا به اختصار اشاره مى‏شود به چند جهت كه چرا جهاد با نفس نسبت به جهاد با دشمن خارجى بزرگتر و اكبر است:
21. از جهت مدّت- از جهت مدّت جهاد با نفس بيشتر است، ظاهراً بعد از زمان امام زمان (عليه السلام) جنگى به عنوان جهاد اصغر نباشد، ولى جهاد با نفس هست و بر فرض هم كه بعد ازحضرت جهادى باشد، در هر زمان بطور ممتد جهاد خارجى نيست پس جهاد درونى از نظر مدّت بيشتر و اكبر است. امام سجاد (عليه السلام) پانزده مناجات دارند بنام مناجات خمس عشرة كه مناجات شاكين دومين آنها است و صاحب مفاتيح در مفاتيح الجنان آورده است.
22. (2). متن كامل روايت در تحف العقول، صفحه 175، از امام حسين (عليه السلام) آمده كه صاحب ميزان الحكمة، در جلد 2، صفحه 139، از امام زين العابدين (عليه السلام) گفته كه ظاهراً سهو قلم باشد- اين روايت در جلد 11، وسائل الشيعه، صفحه 16 نيز از امام صادق (عليه السلام) آمده است ..
23. از جهت عُدِّه- عدّه يعنى وسيله، وسيله‏هاى جنگى در هر زمان محدود است و به تناسب آن زمان بايد اسحله‏هائى بدست گرفت ولى جنگ درونى و جهاد اكبر وسيله مخصوصى ندارد، بايد از كلمات انبياء (عليهم السلام) و اولياء و تاريخ گذشتگان وسيله جنگى براى مبارزه با نفس امّاره استخدام كرد هر وسيله‏اى كه بود «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ»
24. از جهت عِدّه- عدّه يعنى نفرات، در جنگ معمولا جوانها و در سن مخصوصى به جنگ دشمن خارجى مى‏روند مثلا از 50 ميليون 4 ميليون ولى در جنگ با دشمن درون از 50 ميليون، 50 ميليون جنگ مى‏كنند.
25. جنگ با دشمن داخلى هميشه مشكل تر و بزرگتر از جنگ با دشمن خارجى است (همچنانكه در قرآن عتابها نسبت به منافقين كه از داخل مبارزه مى‏كنند، بيشتر از كفّار است) و اين همان است كه پيامبر (صلى الله عليه و آله) فرمودند دشمن‏ترين دشمنان دشمنى است كه بين دو پهلوى تو است يعنى دشمن داخلى كه نفس است.
26. جنگ با دشمن داخلى و جهاد نفسانى پشتوانه جهاد خارجى است، كسى كه بر خصم درون پيروز است، مبارزه با خصم برون برايش آسانتر است، ولى كسى كه اسير لانه و دانه و همسر است، نمى‏تواند آن طور كه بايد و شايد با دشمن بجنگد.
27. در جنگ آمريكا با ويتنام، آمريكائيها 500 هزار سرباز كار كرده وارد عمل كردند، و براى روحيه دادن به آنها با هواپيماها مشروبات الكلى و زنهاى خواننده فرستادند، ولى در دوران جنگ تحميلى با عراق ديديم كه چگونه نماز و دعا و جهاد با نفس به رزمندگان روحيه مى‏داد! آرى بايد روحيه و پشتوانه از درون و از ميدان مبارزه با نفس باشد نه از برون.
28. اهميت جهاد به اهميت و قدرت دشمن است، جنگ با يك كشور كوچك آسانتر است تا با يك كشور بزرگ، زيرا دشمن هر چه قويتر باشد، جنگ با آن مشكل‏تر است، و نفس و هم‏پيمان آن شيطان، قويترين دشمنان عالم هستند.
29. از حيث نتيجه- نتيجه جهاد با دشمن خارجى يا پيروزى است يا شهادت كه هر كدام باشد در مسير الهى (احدى الحسنيين) است ولى نتيجه جهاد با نفس و پيروز در آن ميدان رسيدن به نفس مطمئنه است و رضاى بنده از خدا و رضايت او از بنده‏ يا أَيَّتُهَا النفس الْمُطْمَئِنَّةُ- ارْجِعِي إِلى‏ رَبِّكِ راضِيَةً مَرْضِيَّةً- فَادْخُلِي فِي عِبادِي- وَ ادْخُلِي جَنَّتِي‏: «اى نفس مطمئنه (و اى كسى كه به اين مقام رسيده‏اى) به سوى پروردگارت برگرد، در حالى كه راضى هستى، و خدا از تو راضى است، پس داخل بندگان من شو و داخل بهشت من شو».
30. علماى اخلاق براى جهاد با نفس امورى را بيان كرده‏اند كه التزام به آنها لازم است؛ مشارطه، مراقبه، محاسبه، معاقبه، مجاهده، معاتبه‏

مشارطه‏

31. فرموده‏اند عقل انسانى مثل تاجر است، عمر و وقت خود را مى‏دهد تا اعمال صالح و نيكو كسب كند، و اين اعمال صالح با تزكيه نفس حاصل مى‏شود، ربح و سود او تزكيه نفس‏ است، زيرا به سبب آن به فلاح و رستگارى مى‏رسد: قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها: «رستگار شد كسى كه نفس را تزكيه و پاك كرد، و متضرّر شد كسى كه آن را تباه كرد».
32. در اين معامله عقل شريكى دارد به نام نفس و بايد مثل شريكها در معاملات دنيوى با او برخود شود: اول از همه بايد با او شروطى در نظر گرفته شود كه مبادا خيانتى كند و سرمايه را به باد فنا دهد، چنانكه شريك جنايكار ممكن است در

امور دنيوى چنين كند و اين شرط كردن مشارطه است.

33. اين تجارت سودش بهشت و رسيدن به «سدرة المنتهى» و بودن با انبياء و شهدا است، پس دقت در محاسبه و دقت در كار اين شريك نفسانى، بايد بيشتر از دقت در ريح و سود دنيوى باشد، زيرا سودها قابل مقايسه نيست، ريح اخروى خيرى است كه دوام دارد، و ريح دنيوى دوام ندارد، و گفته‏اند: «لا خيرَ فى خير لا يَدُوم بل شرٌّ لا يَدُوم خيرٌ مِنْ خير لا يَدُوم»: «خير و بركت در امر خيرى كه دوام ندارد نيست، بلكه شرّى كه دوام ندارد، بهتر از خير است كه دوام ندارد» زيرا شرّى كه دوام ندارد وقتى قطع شد، شادى به همراه دارد، چون شرّ پشت سر گذاشته شد، ولى خيرى كه دوام ندارد، تأسف را به خاطر انقطاعش به همراه دارد!
34. پس هر صاحب نفسى نبايد غافل باشد، كه هر نفسى از عمر، گوهر گرانبهائى است كه عوض ندارد، و ممكن است گنجى از گنجهاى بهشتى با آن به دست آيد كه نعمتش ابدى است.
35. بنابراين هر شخصى بايد وقتى از نماز صبح فارغ شد، ساعتى با نفسش خلوت كند، براى «مشارطه» آن چنانكه تاجر با شريكش مى‏كند و به نفس بگويد به جز كالاى عمر ندارم، و اگر آن از بين رود، سرمايه‏ام از بين رفته، و از تجارت‏

مأيوس مى‏شوم، و رنجى و سودى به دست نمى‏آورم، امروز را خدا به من مهلت داده، و اگر مى‏مردم از خدا مى‏خواستم مرا به دنيا به اندازه يك روز برگرداند، تا عمل صالح انجام دهم، پس فرض كن مرده‏اى و امروز برگشته‏اى، و به تو مهلت داده شده، پس بپرهيز از اينكه اين روز پرقيمت را ضايع كنى.

36. در احوال يكى از زهاد است كه گويند قبرى كنده بود و صبحها در آن مى‏خوابيد و آيه‏ رَبِ‏ ارجعونى- لَعَلِّي أَعْمَلُ صالِحاً فِيما تَرَكْتُ»: «را مى‏خواند (يعنى سخن كسانى را كه در قيامت از خدا مى‏خواهند به دنيا برگردند، و عمل صالح انجام دهند را مى‏گفت) و بلند مى‏شد، و به خود مى‏گفت: تو امروز به دنيا برگردانده‏ شدى، برو ببينم چه مى‏كنى!
37. در خبرى آمده «براى بنده در هر شبانه روز بيست و چهار خزانه پشت سر هم است كه خزانه‏اى از آن باز مى‏شود، و مى‏بيند پر از نور است كه در اثر اعمال صالح است كه در آن موقع انجام داده، خوشحال مى‏شود، به قدرى كه اگر آن خوشحالى را بين اهل آتش توزيع كنند، به وحشت مى‏افتند، سپس خزانه و جعبه ديگرى باز مى‏شود كه سياه و تاريك است، و بوى بد از آن بلند مى‏شود، و آن ساعتى است كه عصيان خدا كرده و آنچنان ترسى و فزعى به او دست مى‏دهد كه اگر بين اهل بهشت تقسيم شود، عيش آنها را از بين مى‏برد، و جعبه‏اى ديگر باز مى‏شود كه خالى است، نه مايه خوشحالى و نه ناراحتى است‏ و آن ساعتى است كه خوابيده و غافل‏ بوده يا مشغول به مباحات دنيوى بوده، پس حسرت مى‏خورد و متضرّر مى‏شود.
38. به نفس بگو امروز خزائن بيست و چهارگانه را خالى مگذار، و مرا به كسالت و بيحالى مينداز و مغبون و حسرت بارم مكن، كه خداوند فرموده: يَوْمَ يَجْمَعُكُمْ لِيَوْمِ الْجَمْعِ ذلِكَ يَوْمُ التَّغابُنِ‏: «روزى جمع مى‏كند شما را براى روز جمع شدن (كه روز قيامت باشد) و آن روز خسران و ضرر است».
39. اين سفارشات براى خود نفس بود، سپس سفارشى به نفس در مورد اعضاء هفتگانه كند: چشم و گوش و زبان و شكم و فرج (كنايه از شهوت جنسى) و دست و پا به اين كه اينها خدمتكاران و رعيت تو هستند، كه با اينها تجارت مى‏كنى، براى جهنم هفت درب است كه براى هر دربى عده‏اى از مردم مشخص شده‏اند كه وارد شوند، و اين هفت درب براى كسانى است كه با اعضاء هفتگانه عصيان كنند
40.  پس چشم را از نظر به نامحارم بپوشان و نظر احتقار به مؤمنى مكن، بلكه نظرى زائد بر ضرورت مكن، كه خداوند همچنان كه از كلام زيادى بازخواست كند، از نظر زيادى نيز سؤال كند، و همينطور براى هر عضوى خصوصاً زبان و شكم توصيه به نفس كند. الهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم