امیر المومنین – نهج البلاغه – متقین -73- مهار كردن قوه غضب،،‏ مكظوما عيظ

0. بسم الله الرحمن الرحیم
1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
2. امیر المومنین – نهج البلاغه – متقین -73- مهار كردن قوه غضب،،‏ مكظوما عيظ
3. ترجمه: (مى‏بينى براى فرد پرهيزكار كه) خشم او فرو نشسته است.
4. مهار كردن قوه غضب،- شرح: در فراز قبل اشاره به مهار كردن قوه شهوت بود و حال اشاره به مهار كردن قوه غضب،،،، دو قوه‏اى كه مى‏تواند، تحت نفوذ عقل عمل كند، و انسان را مثل دو بال به عالم ملكوت پرواز دهد.
5. مفردات راغب گويد«كظم» محل خروج نفس را گويند و در موارد سكوت استعمال مى‏شود (انسان ساكت كسى است كه گويا محل خروج كلمات را بسته است).
6. در مورد «غيظ» نيز مى‏گويد شديدترين حالت غضب،، است و آن حرارتى است كه انسان از فوران خون قلبش احساس مى‏كند.
7. در لغت وقتى سقّا دهنه مشك را بعد از پر شدن آب مى‏بندد «كظم السقّاء»
8. گويند دهنه مشك را مى‏بندد تا آبهاى جمع شده در درون آن بيرون نريزد، فردى كه در حالت عصبانت به سر مى‏برد كوره‏اى از آتش مى‏شود، اگر خود را كنترل كند كظم غيظ كرده است، بسيارى از جنايتها، قتلها و كشتارها، از اين آتش درونى (غضب،،) سرچشمه مى‏گيرد.
9. انسان در حال غضب،،، تجلى‏گاه جهنم است، اگر خود را كنترل نكرد، زبانه و شراره اين آتش به بيرون سرايت مى‏كند و در روز قيامت با همين آتش مى‏سوزد، صداى تنفّس و ناله انسان غضب،، كرده، صداى غيظآلود جهنم است‏ (سَمِعُوا لَها تَغَيُّظاً وَ زَفِيراً): براى جهنم ناله غيظآلود و رفت و برگشت تنفس او را مى‏شنوند گويى جهنم مثل موجودى زنده است.
10. چنانكه در روايت است، از جاهائى كه شيطان بسيار به انسان نزديك مى‏شود حال عصبانت است، پس در اين حالى كه محدوده قدرت شيطانى است، نه تصميم گير و نه عملى انجام ده، كه هر دو شيطانى است و هميشه اين شعار را مدّ نظر داشته باش، كه در حال عصبانت نه تصميم، نه اقدام! محقق بزرگ، احمدبن محمد، معروف به ابن مسكويه در كتاب «طهارة الاعراق» كه از كتب كم‏نظير و گرانقدر در نيكوئى ترتيب و حسن بيان است، درباره غضب،، سخنى دارد كه حاصل ترجمه‏اش قريب به اين مضمون است:
11. «غضب،،» در حقيقت عبارت از حركتى نفسانى است كه بواسطه آن، جوشش در خون قلب براى شهوت انتقام حادث شود. پس وقتى كه اين حركت تند شود، آتش غضب،، را افزون كند و بر افروخته‏تر سازد و شريانهاى مغز را پر كند از يك دود تيره و تاريكى به واسطه آن خود عقل كم و ناچيز شود و كار او ضعيف گردد و مَثَل انسان در اين هنگام، چنانچه حكما گويند، مَثَل غارى شود كه در آن آتش افروزند و از دود خفه كننده پر گردد. پس علاج آن سخت شود و خاموش نمودن آن مشكل گردد و چنان شود كه هر چه بر وى افكنند كه او را فرو نشاند خود او نيز جزء آن شود و بر ماده آن افزايد و سبب ازدياد آن شود، پس از اين سبب است كه انسان در اين حال از رشد و هدايت باز مى‏ماند.
12. پس از آن فرمايد: و امّا بقراط (حكيم) گويد كه من از كشتى‏اى كه دچار بادها و طوفان‏هاى سخت شود و آن را موج‏هاى دريا متلاطم سازد، اميدوارترم از شخص غضب،،ناك برافروخته، زيرا ممكن است كشتى را در اين حال، ملّاحان با لطائف الحيل به ساحل نجات هدايت كنند و امّا نفس وقتى آتش در آن شعلهور گردد، اميد نجات براى او نيست ... زيرا كه هر چه حيله به خرج دهى از قبيل مواعظ و نصائح و هر چه با او فروتنى و زارى نمائى بر شعله و مايه آن افزايد.
13. قوه غضب،، در اصل يكى از نعمتهاى بزرگ الهى است كه بوسيله آن انسان مى‏تواند بقاى خود را حفظ كند و مدخليتى بزرگ در تشكيل مدين ه فاضله و نظام برتر دارد.
14. اين قوه مايه‏ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ: است كه از اوصاف مؤمنين است، اشتباه كردند كسانى كه فكر كردند، بايد قوه غضب،،يه كشته شود و خاموش كردن آن از كمالات و معارج نفس است، آنها از مقام اعتدال و حدّ كمال غافلند، نفهميدند كه در جميع سلسله حيوانى خداوند اين قوه را عبث و بيهوده نيافريده است، اين سرمايه زندگانى را بى‏جهت نداده است، جهاد با دشمنان دين  و دفع دشمن از مال و ناموس و ديگر نواميس مبتنى بر اين قوه است.
15. آنچه مذمت شده، جنبه افراط آن است كه امام صادق (عليه السلام) از رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) نقل كردند:«الغضب،، يُفْسِدُ الايمان كما يُفْسد الخَلّ العَسَل»:
16. «غضب،، ايمان را فاسد مى‏كند، چنانكه سركه عسل را». امام باقر (عليه السلام) نيز فرمودند: «اين غضب،، تكه آتشى از شيطان است كه در قلب فرزند آدم افروخته شده‏ است»در حديثى ديگر فرمودند: در تورات در خطابهائى كه به موسى (عليه السلام) شده، نوشته است: اى موسى غضب،، خود را از كسى كه تو را بر او مسلط كرده‏ام، نگاه دار، من نيز غضب،، خود را از تو باز مى‏دارم».
17. اين حديث نشان مى‏دهد كه غضب،، بر زيردست مظلوم، غضب،، الهى را به دنبال دارد.
18. امام صادق (عليه السلام) مى‏فرمايند از پدرم شنيدم كه مى‏فرمود: مردى باديه نشين نزد رسول اللّه (صلى الله عليه و آله) آمد و گفت: من در بيابان زندگى مى‏كنم، جامع‏ترين كلمات را (كه كوتاه و پرمعنا) باشد به من تعليم كن! حضرت فرمودند: «آمرك ان لا تغضب،،»: تو را امر مى‏كنم كه غضب،، نكنى»!
19. سپس امام صادق (عليه السلام) فرمودند: پدرم مكرّر مى‏فرمود: چه چيزى سخت‏تر از غضب،، است؟ همانا مرد غضب،، مى‏كند و نفس محترمه‏اى را كه خداوند ريختن خون آن را حرام كرده، مى‏كشد و افتراء و نسبت ناروا به زن عفيفه و پاكدامنى مى‏دهد.
20. علاج غضب،،‏
21. الف- براى علاج غضب،، در همان حالت غضب،، و اشتعال آن، امورى علمى و عملى را علماء اخلاق و روانپزشكان ذكر كرده‏اند:
22. علاج علمى- آن كه در مفاسد غضب،، فكر كند كه موجب هتك حرمت و نواميس مردم مى‏شود، گاه موجب قتل يا به خاك مذلت نشاندن مظلومى مى‏گردد، گاهى باعث كينه‏توزى و حسد و غيره مى‏شود و اين مفاسد هر يكى براى هلاكت انسان كافى است.
23. علاج عملى- عمده آن انصراف و منحرف كردن نفس در ابتداى پيدايش اين حالت است، زيرا كه آتش را در مراحل ابتدائى به راحتى مى‏توان مهار كرد، تا اين شعله بيشتر مشتعل نشده خود را به وسائلى منصرف كند، يا به رفتن از آن محل، يا به تغيير حالت، اگر نشسته است برخيزد و اگر ايستاده است بنشيند، يا به ذكر خداى مشغول شود، بلكه بعضى ذكر خدا را در حال غضب،، واجب دانسته‏اند.
24. در نزد امام باقر (عليه السلام) سخن از غضب،، به ميان آمد، فرمودند: «همانا انسان غضب،،ناك مى‏شود و راضى نمى‏شود تا داخل آتش شود، پس هر كسى كه غضب،، بر كسى كرد و ايستاده است زود بنشيند، زيرا اين عمل موجب رفتن وسوسه شيطان از او مى‏شود ...».
25. ب- براى معالجه اساسى غضب،، نيز فرموده‏اند: بايد ريشه غضب،، را جستجو كرده و با آن مبارزه نمود، گاهى عجب، افتخار، تكبر، لجاجت، مزاح، و غيره است ولى عمده آنها به دو چيز برمى‏گردد:
26. يكى حبّ نفس است، كه از آن حبّ مال و جاه و شرف و حبّ نفوذ اراده و بسط قدرت توليد مى‏شود، و اينها نوعاً اسباب هيجان آتش غضب،، مى‏گردد، زيرا انسانى كه داراى اين چنين محبتهائى است، به اين امور خيلى اهميت مى‏دهد، و موقعيت اينها در قلبش بزرگ است و اگر مختصر مزاحمتى در يكى از اينها برايش پيش آمد كند و يا احتمال مزاحمت دهد، بى موقع غضب،، كند و جوش و خروش نمايد و مالك نفس خود نشود ولى اگر تمايلش چندان شديد نباشد، به اين امور اهميت ندهد و
27. سكونت نفس و طمأنينه حاصل از ترك حبّ جاه و شرف و ساير شُعَبات آن نگذرد نفس برخلاف رويه و عدالت قدمى گذارد. و انسان بى تكلّف و زحمت در مقابل ناملايمات بردبارى كند و عنان صبرش گسيخته نشود و اگر حبّ دنيا از دلش ريشه‏كن شود و قلع اين ماده فساد بكلّى شود، تمام مفاسد نيز از قلب‏ هجرت كند و تمام محاسن اخلاقى در مملكت روح وارد گردد.
28. و سبب ديگر از مهيجات غضب،، آن است كه انسان غضب،، و مفاسد حاصل از آن را كه از اعظم قبائح و نقايص و رذائل است، به واسطه جهل و نادانى، كمال گمان كند و از محاسن شمرد، چنانچه بعضى از جهّال آنها را از جوانمردى و شجاعت و شهامت و بزرگى دانند و از خود تعريف‏ها و توصيفها كنند كه ما چنين و چنان كرديم و شجاعت را كه از اعظم صفات مؤمنين است، با اين صفت زشت اشتباه كند بايد بداند كه شجاعت غير از اين رذيله است و موجبات و مبادى و آثار و خواص آن نيز غير آن است.
29. مبدأ شجاعت قوت نفس و طمأنينه آن و اعتدال و ايمان و قلّت مبالات به زخارف دنيا و پست و بلند آن است ولى غضب،، از ضعف نفس و سستى ايمان و عدم اعتدال مزاج و محبت دنيا و خوف از دست رفتن لذائذ دنيوى است و در مورد آثار نيز، فردِ غضب،،ناك در حال شدت و فوران غضب،، مثل ديوانه‏ها، عنان گسيخته شده و چون حيوانات درنده گشته و بدون ملاحظه عواقب امور و بدون رويه و حكم عقل حمله كند و افعال و اطوار زشت و قبيح از او صادر شود، مالك زبان و دست و پا و سائر اعضاى خود نباشد چشم و لب و دهن را به طورى زشت و بدتركيب كند كه اگر در آن حال آئينه به دست او بدهند، از زشتى صورت خود خجل و شرمسار گردد.
30. بعضى از اينها به حيواناتى بى شعور بلكه به جمادات غضب،، كنند هوا و زمين و برف و باد و باران و سائر حوادث را سبّ كنند، اگر خلاف مطلوب آنها جريان پيدا كند، گاهى بر قلم و كتاب و كاسه و كوزه غضب،، كنند، آنها را درهم شكنند يا پاره كنند، ولى شخص شجاع در تمام اين موارد برخلاف عمل كند، كارهايش از روى رويه و ميزان عقل و طمأنينه نفس است، به موقع غضب،، كند و در موقع خود حلم پيشه كند، هر چيزى او را به غضب،، در نياورد، و موقع غضب،، به كلى از كنترل خارج نمى‏شود و با تميز و عقل انتقام كشد، مى‏فهمد از كه انتقام كشد و به چه اندازه و به چه كيفيت‏ كند و از كه عفو و اغماض نمايد و بطور كلى كارى كند كه پشيمانى ندارد.
31. يكى از حكماء جمله بسيار ارزنده‏اى دارد كه قابل توجه است، او مى‏گويد: «لا يَفى عِزُّ الفضبِ بَذِلّة الاعتذار»: «عزت غضب،، به ذلت معذرت‏خواهى برابرى نمى‏كند».يعنى فرد غضب،،ناك فكر مى‏كند با اين عمل عزّتى براى خود كسب كرده و خود را مى‏گيرد و به خود مى‏بالد، ولى اين عزّت در برابر ذلّت پشيمانى و عذرخواهى قابل مقايسه نيست، اصلا در اين عمل هر چه هست ذلت است و نزد ارباب بصيرت عزّتى نيست.
32. مردى به نزد ربيع بن زياد حارثى آمد و گفت فلانى غيبت تو را كرده، و به تو دشنام داده، گفت: به خدا قسم من از كسى كه به او امر كرده خشمگين و غضب،،ناكم، مرد گفت چه كسى به او امر كرده است؟ گفت شيطان، دشمن خدا، گمراه كرد او را تا به گناهش وادارد و اراده كرد تا مرا بر ضد او غضب،،ناك كند و مجازاتش كنم و به خدا آنچه را دوست دارد به او ندهم، خداوند گناهان ما و آن مردى را كه پشت سر من غيبت كرد و ناسزا گفت، بيامرزد.
33. پس برادر كظم غيظ كن و شعله خشم خود را با آب سرد حلم فرو نشان. رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) فرمودند: «ما تَجَرَّع عبدٌ جرعَةً افضَلْ عند اللّه مِنْ جرعة غيظ كَظَمَها لِلّه ابتغاء وجه اللّه»: «هيچ بنده‏اى جرعه‏اى نخورد كه با فضيلت‏تر باشد نزد خداوند از جرعه غيظى كه آن را براى خدا و رسيدن به رضاى او خورد و كظم غيظ نمود».
34. در جاى ديگر فرمودند: كسى كه كظم غيظ نمود، خداوند درون او را پر از ايمان گرداند.
35. امام صادق (عليه السلام) فرمودند: هيچ جرعه‏اى بنده ننوشد نزد خداى عزوجل كه محبوبتر باشد از جرعه خشمى كه هنگام غيظ در دل بنوشد، بوسيله صبر يا خويشتن دارى.
36. در جاى ديگر فرمودند: از محبوبترين راهها به سوى خداوند عزوجل دو جرعه است: يكى جرعه غضب،،ى كه با حلم رد كنى و ديگرى مصيبتى كه با صبر دفع كنى.
37. مرحوم الهى در ذيل فرازهاى‏ (تراه قريباً امله قليلا زلله خاشعاً قلبه قانعة نفسه منزوراً كله سهلا امره حريزاً دين ه ميتة شهوته مكظوما غيظه) گويد:

38. حكايت غضب‏1

39. حكايت غضب‏2

40. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج‏2، ص: 411

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم