امیر المومنین – نهج البلاغه – متقین - 74- 75- همگان به خيرش اميدوار و از شرش در امانند

بسم الله الرحمن الرحیم 

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

امیر المومنین – نهج البلاغه – متقین - 74- 75- همگان به خيرش اميدوار و از شرش در امانند

1. «الخير منه مأمول و الشر منه مأمون» ترجمه: از او (متّقى) اميد خير است و امنيت از شر.
2. دو ويژگى بارز متقين صدور خير از آنها و عدم صدور شر از آنها است، يا اگر شرى به آنها نسبت داده شود،شرى نسبى است چون خير و نيكى، بسيار از پرهيزكاران صادر مى‏شود، مردم اميد آن را از آنها دارند، و چونداراى ملكه تقوى هستند، شرى از آنها صادر نمى‏شود و مردم از شر آنها كاملا در امان هستند.مسئله خير و شر را در ذيل فراز «شرورهم مأمونة» توضيح داديم و اينجا نيز اضافه مى‏كنيم:
3. تعريف خير و شر
4. تفسير خير و شر از ديد يك فرد معتقد به مبدأ و معاد اين است كه هر چه مايه تكامل بشر و سوق او به طرف اللّه شود خير و هر چه باعث تنزّل و انحطاط و دورى از خدا شود، شر است. هر كمالى خير و هر عدم كمالى شر است، خداوند خير و شر كتاب تكوين را با فرستادن قرآن بيان فرمود، مولى على (عليه السلام) در نهج‏البلاغه‏ مى‏فرمايد: «ان الله سبحانه انزل كتابا هاديا بين فيه الخير و الشر فخذوا نهج الخير تهتدوا و اصدفوا عن سمت الشر تقصدوا»: «خداوند سبحان كتاب هدايت كننده‏اى را فرستاد و خير و شر را در آن تبيين فرمود، پس راه خير را پيش بگيريد كه هدايت‏ مى‏شويد و از جانب شر متمايل به منصرف شويد تا در مسير مستقيم قرار گيريد».
5. مفسّر اين كتاب على (عليه السلام) نيز تأكيد مى‏كند: «اذا رأيتم الخير فَخُذوا به و اذا رايتمُ الشر فأَعرضُوا عنه»: «هنگامى كه خير را ديديد آن را بگيريد و وقتى شر را ملاحظه كرديد، از آن اعراض كنيد»!
6. در ذيل فراز «شرورهم مامونة» گذشت كه عالم تركيبى از خير محض و شر محض نيست بلكه از نظر ما هر چه در عالم است خير است و شرور يا امورى عدمى هستند، مانند جهل و مرگ و فقر كه عدم علم و عدم حيات و عدم ثروت است و يا شرورى نسبى هستند، مثل نيش عقرب و زنبور يا سمّ مار و ميكروبهاى موذى بيمارى‏زا، اينها گرچه امرى وجودى هستند، ولى شر محض نيستند، نيش عقرب و زنبور و مار همانند سلاحهائى است كه در دست يك سرباز براى دفاع از خود و مرز و بوم و ناموس او است، اينها فى نفسه شر نيست اگر عقرب اين نيش را به انسانى براى دفاع از خود زند، براى او شر نيست، خير محض است گرچه براى مضروب و آن كه نيش خورده شر است، ميكروبهائى را نيز كه ما موذى و بى‏فائده مى‏پنداريم در اين عالم مأمورانى براى انجام كارى هستند و لازمه نظام احسن مى‏باشند گرچه در مواردى براى فردى مضرّ باشند.
7. بله اگر خود را محور قرار داديم، و خود محور شديم مى گوئى اين امور براى من شر است، يا خار كنار گل شر است ولى خود خار سپر حفاظتى گل است تا حيوانات را از حريم گل دور كنند آنها مايه حفاظت حيثيت گل هستند ولى گلچين خود را مى‏نگرد.
8. بارانى كه مى‏ريزد و قبلش بادى كه ميوزد، حياتبخش زمين و گياهند، زنده شدن زمينها با باران و گرده‏افشانى گلها خير است گرچه آن باد لانه ى پرنده‏اى را خراب و او را بى‏خانمان كند و آن باران خانه مورى را پر كند و خانه مستضعفى را خراب كند، بايد مجموع را مطالعه كرد و نتيجه مطالعه اين است كه عالم خير محض است و شر محض با آن جمع نمى‏شود.
9. پس آنچه پرهيزكاران انجام مى‏دهند، خير است و شرى ندارند، و اگر باشد مثل اين شرور نسبى است، پرهيزكارى كه در مقام استغاثه يك مؤمن به نفع او شهادت مى‏دهد، مسلماً براى طرف ديگر مخاصمه شر است ولى نسبت به ظالم شر است و اين طبيعى مسئله است، در مقام قضاوت اگر حق را براى صاحب حق تشخيص داد به نظر طرف ديگر كه ناحق است، شر محسوب مى‏شود ولى در درون اعمال قلب آن طرف هم كه ناحق ادعا كرده و ظلم كرده، اين عملِ قاضى خير است، گرچه ظاهراً از آن ابراز ناراحتى كند چون فطرت سليم انسانى خير و تصديق كننده خير است.
10. مولى در اين فراز نمى‏فرمايند: فرد متقّى كار خير مى‏كند يا عمل نيك انجام مى‏دهد، بلكه مى‏فرمايد مردم از او انتظار خير دارند يعنى او منبع خير است نه تنها مصدر خير، حال به چند مصداق از مصاديق خير كه مردم اميد صدور آن را از متّقيان دارند و چند مصداق شر كه مردم از آنها نسبت به پرهيزكاران در امنيت هستند، از آيات و روايات ذكر كنيم، تا كاملا مراد از خير و شر در اين دو فراز مشخص شود:
11. قرآن مال و ثروت را خير دانسته است: كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خيراً الْوَصِيَّةُ

خداوند در اين آيه مى‏فرمايد: «دستور داده شد كه‏چون يكى از شما را مرگ فرا رسد اگر داراى متاع دنيا است وصيت كند»، مفسّرين از خير در اين آيه تفسير به مال و ثروت كرده‏اند و اين نشان مى‏دهد ثروت فى نفسه خير و نيك است و بايد در راه شرعى از آن استفاده شود.

12. قرآن جهاد را خير معرفى كرده است: كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتالُ وَ هُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خير لَكُمْ‏: «حكم جهاد بر شما نوشته شده و حال آنكه بر شما ناگوار و ناپسند است و چه بسا با شما چيزى را ناپسند مى‏پنداريد و آن براى شما خير است».
13. روزه از ديدگاه قرآن خير است: أَنْ تَصُومُوا خير لَكُمْ‏: «اينكه روزه‏دار باشيد براى شما بهتر است».
14. تقوى خير است: لِباسُ التَّقْوى‏ ذلِكَ خير: «لباس پرهيزگارى بهتر است».
15. توبه خير است: فَإِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خير لَكُمْ‏: «اگر توبه كنيد براى شما بهتر است».
16. قرآن امت اسلام را بهترين امت و «خير» معرفى مى‏كند و هر كس در زمره اين امت باشد خير است: كُنْتُمْ خير أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ «شما بهترين امتى بوديد كه به سود انسانها آفريده شديد». در ادامه درباره علت و ملاك خير مى‏فرمايد: زيرا امر به معروف و نهى از منكر مى‏كنيد و ايمان به خدا داريد، كسى خير است كه اين خصوصيات و ملاكها در اوباشد و همين نيز ملاك خير بودن جامعه است، هر جامعه‏اى نورانيت امر به معروف و نهى از منكر و ايمان به خدا از آن‏ غروب كند، بيچارگى و بدبختى بر آن جامعه طلوع كند و نكته دقيق اين است كه در قرآن امر به‏ معروف و نهى از منكر، بر ايمان به خدا مقدم داشته شده و شايد به خاطر اينكه ايمان وقتى ريشه‏دار است كه دو اصل امر به معروف و نهى از منكر حاكم باشد.
17. بهترين مردم نافع ترين آنها براى مردم است- مولى على (عليه السلام) مى‏فرمايند: «خير النّاس مَنْ نَفَعَ النّاس»:

«بهترين مردم كسى است كه به مردم نفع رساند».

18. در روايتى دارد كه مردى به نبىّ اكرم (صلى الله عليه و آله) گفت، دوست دارم بهترين مردم باشم، فرمودند

: «خيرا النّاس مَنْ يَنْفَعُ النّاس فكُنْ نافِعاً لَهم»: «

19. بهترين مردم كسى است كه نفع به مردم رساند، پس نافع براى آنها باش».
20. در روايتى ديگر مولى على (عليه السلام) مى‏فرمايند: «بهترين مردم كسى است كه تحمل سختى و مشقت زندگى مردم را كند»«خير النّاس مَنْ تَحَمَل مَؤُونَةَ النّاس». بهترين مردم كسى است كه حرص را از قلب خود بيرون كند و به خاطر اطاعت پروردگارش عصيان هوانى نفسانى خود نمايد. مولى على (عليه السلام) فرمودند: «خير النّاس مَنْ اخرَجَ الحِرْص عَنْ قَلْبِه وَ عَصى هَواه فِى طاعَةِ ربّه»
21. ) در روايتى ديگر كلّى‏تر فرمودند: «كه بهترين مردم كسى است كه نفس خود را از شهوات تطهير كند (و از جمله ناپاكيهاى نفس حرص است) و غضب،، خود را نابود كند و پروردگارش را راضى گرداند».
22. مصاديق شر:
23. قرآن بخل را از شرور شمرده است: وَ لا يَحْسَبَنَّ الَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِما آتاهُمُ‏ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خيراً لَهُمْ بَلْ هُوَ شر: «كسانى كه بخل ميورزند به آنچه خداوند از فضل و رحمتش به آنها داده، گمان نكنند براى آنها خير است، بلكه شر براى آنها است».افراد بخيل فكر مى‏كنند اگر از اعطاء مال به ديگرى امساك كنند، براى آنها بهتر است و مال بيشترى روى هم انباشته مى‏كنند، ولى او كه اين اموال از اوست و بركت به آنها مى‏دهد، اين بخل را خير نمى‏داند، بلكه شر مى‏شمارد.
24. افرادى كه تعقل نمى‏كنند، شر هستند، قرآن مى‏فرمايد: إِنَّ شر الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الصُّمُّ الْبُكْمُ الَّذِينَ لا يَعْقِلُونَ‏: «بدترين جنبندگان نزد خداوند، افراد كر و لالى هستند كه انديشه نمى‏كنند».كسانى كه تعقل نمى‏كنند و گوشهاى آنها از سخنان الهى ناشنوا و از گفتن حق امتناع ميورزد بدترين مخلوقات از نظر كتاب الهى هستند.
25. از مصاديق اين عدم تعقل كنندگان كافرانى هستند كه از روى آگاهى كفر ورزيدند: إِنَّ شر الدَّوَابِّ عِنْدَ اللَّهِ الَّذِينَ كَفَرُوا فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ‏: «همانا بدترين جنبندگان نزد خداوند كسانى هستند كه كفر ورزيدند و آنها ايمان نمى‏آورند».
26. پيشواى ظالم و جائرى كه گمراه شد و گمراه مى‏كند از مصاديق شر است، مولى على (عليه السلام) مى‏فرمايند: «انّ شر النّاسِ عِنْدَ اللّه امامٌ جائرٌ ضَلّ و ضُلّ به»:«بدترين مردم نزد خداوند، رهبر و پيشواى ظالمى است كه گمراه شد و به وسيله او مردم گمراه مى‏شوند».
27. كسى كه از ترس شرش اكرام شود، خود شر است، رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) مى‏فرمايند: «شر النّاس عنداللّه يوم القيامة الذين يُكرَمُونَ اتّقاءَ شرهم»:
28. بدترين مردم نزد خداوند، روز قيامت، كسانى هستند كه به خاطر پرهيز از شرشان اكرام واحترام مى‏شوند.
29. ظالم شر است: مولى على (عليه السلام) فرمودند: «شر النّاس من يظلم النّاس»: «بدترين مردم كسى است كه مردم را ظلم و ستم مى‏كند».
30. كسى كه عذر و عفو قبول نمى‏كند، شر است. مولى على (عليه السلام) مى‏فرمايند: «شر النّاس مَن لا يَقبل العُذر و لا يُقيل الذنب»: «بدترين مردم كسى است كه عذر نمى‏پذيرد و گذشت از گناه ديگرى نمى‏كند».
31. كسى كه از مردم مى‏ترسد و از خدا نمى‏ترسد مصداق شر است. مولى على (عليه السلام) فرمودند: «شر النّاسِ مَنْ يَخْشَى النّاس فى رَبّه و لا يَخْشى رَبّه فى الناس»: «بدترين مردم كسى است كه از مردم در برابر فرامين خداوند مى‏ترسد و از پروردگارش در مورد رضايت مردم نمى‏ترسد».
32. كسى كه نسبت به مردم سوءظن دارد و به آنها اعتماد نمى‏كند، و احَدى هم به خاطر عملكرد بدش به او اعتماد

نمى‏كند از مصاديق شر است مولى فرمودند:«شر النّاس مَنْ لا يَثَقُ بِاحَد لسوء ظَنِّه و لا يَثِقُ به احَدٌ لسوء فِعله»

33. اينها نمونه‏هاى مختصرى از صدها بلكه هزاران خير و شرى است كه ما به آن برخورد مى‏كنيم و اين نوشته جاى ذكر همه آنها نيست.
34. اين مصاديقى كه از خير و شر شمرده شد، تعدادى از وسائل رسيدن به كمال و تعدادى از وسائل سقوط و عدم تكامل است. در كتاب «ارزشها و ضد ارزشها در قرآن» بسيارى از مصاديق خير و شر را آورده كه مى‏توانيد مراجعه نمائيد ..
35. متقّين واقعى تا بتوانند سعى مى‏كنند، منبع صدور خيرات باشند و از شر بپرهيزند، از تجاوز و ظلم و تعدى اجتناب كنند، از غيبت و تهمت و دروغ مبرّا باشند، راستى در اجتماعى كه همه به همه دروغ مى‏گويند، چگونه مى‏شود زندگى كرد، اعتماد سرمايه بزرگ زندگى است كه در سايه صدق و صفا و راستى امكان‏پذير است، رذائل اخلاقى و شرور، جامعه را متلاشى مى‏كند.
36. مسلمان راستين آن است كه براى مردم منشأ خير باشد و هميشه مردم از او توقع خير داشته باشند، مسلمان واقعى آن است كه همّتش مصروف مردم است و براى خير و صلاح جامعه تلاش مى‏نمايد.
37. داستان طنزآميزى گفته‏اند كه نمايانگر حقيقتى بزرگ است: اميرى، داروغه جوانى را انتخاب كرد تا دزدهاى شهر را بگيرد يعنى مملكت را آباد كند و سر و صداى مردم را كه اعتراض مى‏كردند، دزد فراوان شده بخواباند، اين داروغه جوان با مهارتى خاص پس از اندك زمانى دزدها را گرفت و به امير گزارش كرد كه من مملكت را امنيت دادم و دزدها را دستگير كردم، امير گفت تمام آنها را دستگير كردى، گفت: آرى، گفت بسيار كار بدى كردى، جوان تعجب كرد و گفت چرا؟ گفت تو منافع ما را با گرفتن آنها از دستمان گرفتى، اگر دزد نباشد كسى به سراغ ما نمى‏آيد و توجهى به ما نمى‏شود درآمد ما در اين است كه لااقل هميشه چند سارق و دزد و متقلّب در اجتماع باشند، بسيارى از هديه‏ها و رشوه‏ها كه به ما مى‏رسيد به خاطر ناامنى مردم بود، اگر مردم به سراغ ما آيند براى ما نفع دارد. اين گرچه طنز است ولى حقيقتى را مى‏فهماند، كه بعضى مردم راضى به ضرر مردم و اجتماعند، تا از آن نفع شخصى و سود شخصى برند.
38. در روايتى كه در فرازهاى سابق، نقل كرديم آمده بود كه پيامبر (صلى الله عليه و آله) ديدند مردم به دور مردى جمع شده‏اند، فرمودند كيست؟ گفتند ديوانه است، حضرت فرمودند: او ديوانه نيست او مريض است بيائيد تا ديوانه واقعى را به شما معرفى كنم و خصوصياتى ذكر فرمودند و از جمله فرمودند: «الَّذى لا يُؤمَنُ شره و لا يُرجى خيره فذلك المجنون» «كسى كه مردم از شر او در امان نيستند و خير و نيكى او را اميد ندارند، او مجنون و ديوانه است».
39. آرى ديوانه از ديد اين بزرگترين پيامبر الهى كه سخنى گزاف نمى‏گويد چنين شخصى است. خداوندا از وجود پربركت خودت كه خير محض است خير محض به ما عنايت فرما و همچون انبياء و اوصياء (عليهم السلام) خود كه درباره آنها فرمودى‏ كُلٌّ مِنَ الْأَخْيارِ وجود ما را نيز منبع خير گردان تا همچون راهيان راهت اولين اقدام كنندگان به خيرات باشيم «ان ذكر الخير كنتم اوله و اصله و فرعه و معدنه و ماواه و منتها»: «اگر نام خير و نيكى برده شود شما (ائمه و معصومين (عليهم السلام)) اول و اصل و فرع و معدن و جايگاه و منتهاى آن هستيد».
40. «الهى» اين عارف وارسته در ذيل اين دو فراز (الخير منه مأمول و الشر منه مأمون) گويد:

***اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج‏2، ص: 421

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم