امیر المومنین – نهج البلاغه – متقین – 78- 80-2-  سه صفت پسنديده از صفات پرهيزگاران‏

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

امیر المومنین – نهج البلاغه – متقین –

78- 80-2-  سه صفت پسنديده از صفات پرهيزگاران‏ «يعفوا عمن ظلمه و يعطى من حرمه و يصل من قطع ه»

0. در همان كتاب شريف حضرت صادق (عليه السلام) مى‏فرمايد: «كسى كه از بشرى مثل خودش گذشت نكند، چگونه اميد به عفو خداوند جبّار دارد ...» رسول اللّه (صلى الله عليه و آله) بسيار مى‏فرمود: «آيا ناتوان هستيد كه مثل‏ «ابى ضَمْضَمْ» باشيد»، گفتيد يا رسول الله او كه بود، فرمود: «مردى از امّتهاى گذشته بود، هنگاميكه صبح مى‏كرد مى‏گفت‏: (اللّهم انّى قَد تَصَدّقتُ بِعِرضى على النّاس عامَّة؛ خدايا من آبرو و عنوان خود را براى‏ خدمت به مردم و بندگان تو صدقه دادم و وقف كردم».
1. آرى برادرم وصفت عفو نورى است كه از جانب حق به قلب پاك بنده خاضع افاضه مى‏شود و پيوسته با اين نور خود را در مقابل عظمت حق كوچك و نسبت به بندگان او مهربان مى‏گردد، وقتى اين نور دل را منوّر كرد، از خلاف و عصيان ديگران چشم‏پوشى مى‏كند.
2. كسى كه به ديگرى بد مى‏گويد و با سخن زشت خود او را مورد هتك و تحقير قرار مى‏دهد، با اين عمل به دلش زخم مى‏زند و دل او را مجروح مى‏كند، اگر در ملأ عام ناسزا بگويد زخمش عميق‏تر است و اگر تنها و بدون حضور كسى توهين كند، جراحتش خفيف‏تر خواهد بود، زخم ناسزاگوئى در محيط خصوصى براى روح، همانند بريدگى با خراش سطحى انگشت است.
3. شخصى كه مورد دشنام و اهانت واقع مى‏شود، اگر داراى سلامت فكر باشد در صورتى كه اهانت كننده از او معذرت بخواهد و در واقع با پوزش طلبيدن مرهمى بر دل مجروح وى بگذارد، فوراً اعتذارش را مى‏پذيرد، با بزرگوارى و كرامت نفس او را مى‏بخشد و زخم دلش خيلى زود التيام مى‏يابد.
4. از امام زين العابدين(عليه السلام) رسيده كه فرمود : «انْ شَتَمَك رَجُلٌ عن يمينك ثمّ تَحَوَّلَ الى يسارك فاعتَذَر اليك فَاقْبَلْ منه»:
5. «اگر كسى از طرف راستت به تو ناسزا گفت و بلافاصله به سمت چپ آمد و از تو پوزش طلبيد، معذرت خواهى او را قبول كن»! در صورتى كه اهانت كننده معذرت نخواهد و بى اعتنا از وى جدا شود، چون شخص اهانت شده داراى سلامت فكر (و روح) است كينه و دشمنى در دل نمى‏گيرد، فكر انتقامجوئى در سر نمى‏پرورد اين خاطره تلخ را فراموش مى‏كند و با گذشت چند روز يا چند هفته زخم دلش بهبود مى‏يابد.
6. اگر شخص مورد اهانت، بر اثر خلق و خوى ناپسند گرفتار بيمارى انديشه و فكر (و روان) باشد، زخم دلش نه خود به خود بهبود مى‏يابد و نه با مرهم معذرت‏خواهى درمان مى‏شود، او كينه اهانت كننده را در دل مى‏گيرد و به فكر انتقامجوئى مى‏افتد، اگر بتواند خيلى زود از خود عكس العمل نشان مى‏دهد و اگر نتواند به انتظار فرصت مى‏ماند؛ تا موقع مناسبى به دست آورد و عمل موهن او را تلافى نمايد.
7. فكر كينه‏توز و انتقامجو، مانند خون كسى كه بيمارى قند دارد، همانطور كه زيادى قند خون مانع بهبودى زخم بدن مى‏شود و نمى‏گذارد بريدگى پوست و عضله التيام پيدا كند، همچنين حسّ كينه و تمايل شديد به انتقام، مانع علاج زخم دل است و نمى‏گذارد خاطر مجروح درمان گردد، اين قبيل افراد، تا از شخص مورد نظر انتقام نگيرند و عمل او را به دلخواه خود تلافى نكنند، شفاى دل نمى‏يابند؛ كسانى كه به اين بيمارى مبتلا هستند، اگر بخواهند مى‏توانند با راهنمائى افراد دانا و اجراء برنامه‏هاى اخلاقى، خويشتن را مداوا كنند و از اين بدبختى و تيره روزى رهائى يابند
8. و اگر نخواهند بايد تمام عمرشان با رنج و ناراحتى سپرى شود و آتش كينه اين و آن پيوسته در نهادشان مشتعل باشد. بعلاوه اين گروه، با انديشه ناسالم و فكر بيمار (و روح عليل) كه دارند همواره در معرض درنده خوئى و اعمال ضدّ انسانى هستند و ممكن است در مواقعى براى تَشَفّى خاطر و اقناع تمايل انتقام، به‏ جنايات وحشت‏زا و خطرناكى دست بزنند.
9. در قرن ششم هجرى شخصى به نام (ابن سلّار) كه از افسران ارتش مصر بود، به مقام وزارت رسيد و در كمال قدرت بر مردم حكومت مى‏كرد، او از يك طرف مردى شجاع، فعّال، و باهوش بود و از طرف ديگر خودخواه، خشن و ستمكار. در دوران وزارت خود خدمت بسيار و ظلم فراوان كرد.
10. موقعى كه (ابن سلّار) يك فرد سپاهى بود، به پرداخت غرامتى محكوم شد، براى شكايت نزد (ابى الكرم) مستوفى ديوان رفت و پيرامون محكوميت خود توضيحاتى داد، (ابى الكرم) به حق يا به ناحق به اظهارات او ترتيب اثر نداد و گفت: سخن تو در گوش من فرو نشود،
11. (ابن سلّار) از گفته وى خشمگين گرديد، كينه‏اش را به دل گرفت موقعى كه وزير شد و فرصت انتقام به دست آورد او را دستگير نمود و فرمان داد ميخ بلندى را در گوش وى فرو كوفتند تا از گوش ديگرش سر بيرون كرد. در آغاز كوبيدن ميخ، هر بار كه (ابى الكرم) فرياد مى‏زد ابن سلّار مى‏گفت اكنون سخن من در گوش تو فرو شد، سپس به دستور او پيكر بى جانش را با همان ميخى كه در سر داشت به دار آويختند.
12. (ابى الكرم) با گفته خود خاطر (ابن سلّار) را مجروح نمود و به دل او زخم زد، اگر (ابن سلّار) داراى سجاياى انسانى و سلامت فكر (و روح) مى‏بود، با گذشت چند هفته و حداكثر چند ماه، زخم دلش بهبود مى‏يافت، و آن خاطره تلخ را فراموش مى‏كرد ولى او گرفتار بيمارى فكر (و روح) و فساد اخلاق بود و بر اثر خودخواهى، به كينه‏توزى و انتقامجوئى، جراحت خاطرش التيام پيدا نكرد به همين جهت پس از گذشت چند سال كه به وزارت رسيد و قدرت انتقام به دست آورد گفته او را تلافى نمود و به دل خويش شفا بخشيد ولى در انتقامجوئى مرتكب عمل وحشيانه و غير انسانى شد و مردى را به جرم گفتن يك جمله با وضع فجيع و دردناكى به هلاكت‏رساند.
13.  پرهيزگار به كسى كه او را از بخشش خود محروم كرده، بخشش و اعطاء كند.  «و يُعطى مَنْ حَرَمَه» سخاوت وجود و بخشش در مقابل بخل است، بخل آن است كه شخص بخيل از نظر روانى به جائى رسيده كه نمى‏تواند نسبت به ديگرى احسان و انفاق و تعليم و راهنمائى داشته باشد و سخاوت نيز مانند بخل مواردى دارد، مانند انفاق مال، تعليم علم، تربيت ادبى و اخلاقى، اعطاء شخصيت و عنوان و راهنمايى كردن كسى و هر بذل و بخششى كه بدون غرض انجام گيرد،
14. پس آنطور كه بعضى فكر مى‏كنند، سخاوت در مال تنها نيست، اينكه مولى مى‏فرمايند پرهيزگار عطاء و بخش به كسى مى‏كند كه او را محروم كرده، نه فقط از نظر مال بلكه از نظر تعليم و تربيت و شخصيت بخشيدن و غيره چنين است، فردى كه قلبش و روحش را ساخته از عمل ناشايست ديگرى سرخورده و ناراحت نمى‏گردد و سعى مى‏كند با عمل صحيح او را آگاه كند، اين صفت از كرامتهاى نفسانى انسان است، احسان به غير ذاتاً نيكو است و نيكوتر از آن هم احسان به كسى است كه به انسان در وقت نياز و تنگدستى كمك نكرده باشد.
15. بعضى انسانها را كه بى مسؤوليت و بى احساس و بى درد هستند و درد مردم را مى‏بينند و متأثر نمى‏شوند و به تنگدستى مى‏افتند، بايد اين‏گونه تنبيه كرد، كسى كه روزى توسط فردى محروم شده، اگر در مقابل آن بى اعتنائى‏ها به او خدمت كند، شرمندگى براى او بيشتر از اين نيست، هر چه هم پست و رذل باشد، از احسان آنها كه روزى محروم از كمك او بودنده‏اند، متأثر شه و به خود مى‏آيد و اگر روزى بار ديگر متحول و با شخصيت شد به مردم رسيدگى و احسان مى‏كند.
16. شما نگوييد چرا آن روز به درد من نرسيد، اگر كار او ناشايسته بود، كار شما كه از انتقام نشأت مى‏گيرد بدتر و ناشايسته‏تر است، احسان و بخشش شما به او، مايه‏ بزرگى شما است، خود را در نزد خدا و كتاب و خلق بزرگ و بزرگوار كرده‏اى.
17. از امام صادق (عليه السلام) در مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه رسيده كه سخاوت از اخلاق انبياء (عليهم السلام) است و ستون ايمان محسوب مى‏شود و مؤمنى نيست مگر اينكه سخى است و سخى نيست مگر اينكه صاحب مقام يقين به معارف الهى و داراى همتى عالى است، زيرا سخاوت پرتو و شعاع نور يقين است و كسى كه مقصود و مقصد از سخاوت را كه رسيدن به مقام قرب حق است شناخت، آنچه بذل مى‏كند گرچه زياد باشد بر او آسان است.
18. رسول گرامى (صلى الله عليه و آله)  نيز فرمودند: فطرى و جِبِلِّى دوستدار خداوند نمى‏شود مگر سخاوت و سخاوت چيزى است كه به هر چيز دوست داشتنى تعلق مى‏گيرد (نه هر چيزى كه انسان علاقه‏اى به آن ندارد و به تعبير قرآن كريم: لَنْ تَنالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّونَ
19. و از علامت و نشانه بخشندگى و سخاوت اين است كه هرگز در فكر آن نيست كه مال دنيا نصيب چه كسى هست يا مى‏شود و كدام فرد مالك يا حاكم مى‏شود خواه آن ثروتمند و مالك مؤمن باشد يا كافر، مطيع باشد يا معصيت‏كار، شريف باشد يا انسان پست، فرد سخاوتمند به ديگرى اطعام مى‏كند در حالى كه خود گرسنه است و ديگرى را مى‏پوشاند در حالى كه خود برهنه است، به ديگرى مى‏بخشد و از قبول بخشش ديگرى امتناع مى‏كند، از اعطاء ديگرى ممنون مى‏شود و از اعطاء خود منّتى برطرف نمى‏گذارد.
20. فرد سخاوتمند، اگر دنيا را مالك شود و كليد خزائن عالم در اختيار او باشد، خود را بيگانه مى‏بيند (خود را نسبت به آن اموال اجنبى مى‏بيند) و اگر بر فرض در راه خدا در ساعتى همه را انفاق و بخشش كند، ملول و متأثر نمى‏شود (زيرا علاقه و همبستگى بين خود و اين اموال احساس نمى‏كند).
21. امام صادق (عليه السلام) گويند: رسول اللّه (صلى الله عليه و آله) فرمودند: آدم سخاوتمند به خدا و مردم و بهشت نزديك است و از آتش دور، ولى برعكس آدم بخيل دور از خدا و مردم و بهشت و به آتش نزديك است. سخاوتمند ناميده نمى‏شود مگر بخشنده در راه اطاعت خداوند و براى ذات او گرچه به گرده نانى يا مختصر آبى باشد.
22. رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) فرمودند: سخاوتمند آن است كه از مال خود براى رضايت خداوند بخشش كند، ولى انسان «مُتُسخّى» و كسى كه تظاهر به سخاوت مى‏كند (سخاوت‏نما) او حمّال سخط و غضب،، الهى است و او بخيل‏ترين مردم نسبت به خود است، چه رسد به غير خود، زيرا متابعت هواى نفس و مخالفت امر خداوند عزوجل كرد، خداوند متعال نيز فرمود: وَ لَيَحْمِلُنَّ أَثْقالَهُمْ وَ أَثْقالًا: «و آنان‏سنگينى هاى بار خود را به دوش مى‏كشند و نيز سنگينى هاى ديگران را با سنگينى هاى بار خود عمل مى‏كنند»،آن كه در راههاى باطل انفاق مى‏كند و در راه غيرخدا بخشش مى‏كند، گناهان ديگران را نيز كه گمراه شده و به باطل رفته‏اند همراه با گناهان خود به دوش مى‏گيرد.
23. بذل و بخشش دو قسم است: يكى در راه خدا و براى كسب رضايت خدا و دوم از روى غرضهاى مادى و مقاصد دنيوى از كسب عنوان و اعتبار و ترويج باطل و اعانت به ظلم و فساد.آنچه دارم مورد مدح و ستايش است، قسم اول است،
24. انسان در قسم دوم گذشته از اين كه به او سخاوتمند گفته مى‏شود، عنوان بخل نيز درباره او صادق است، زيرا اين شخص با اين بذل، خود را از قرب خدا و از بهشت بر كنار كرده و به سوى آتش و غضب،، الهى كشانده است، او در رسيدن به اين همه سعادت نسبت به خود بخل ورزيده است، و بدترين و بالاترين بخل آن است كه خلاف صلاح و خير و سعادت خود قدم بردارد.

26. در روايتى آمده كه بخشنده كسى است كه واجبات الهى را اداء كند و بخيل كسى است كه نسبت به آنها بخل كند و انجام ندهد.
27. از سرور آزادگان و سخاوتمندان كه نه از مال بلكه از جان و عرض و آبرو و شرفش در راه خدا گذشت، چنين رسيده است:

يعنى: زمانى كه دنيا بر تو كرامت و بخششى كرد، آن را بر همه مردم ببخش قبل از اينكه از دست برود.

نه جُود از بين برنده دنيا است اگر روى آورد، و نه بُخل نگهدارنده آن است اگر پشت كند.

29. در روايتى از رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) چنين آمده: «انّ السخاء شجرةٌ مِنْ اشجار الجنّة لَها اغصانٌ مُتدَلّيةٌ فى الدنيا فَمَنْ كانَ سخيّاً تَعَلَّقَ بِغُصْن مِنْ اغْصانها فَساقَه ذلك الغُصْن الى الجنّة؛ «سخاوت درختى از درختان بهشت است، براى آن شاخه‏هائى است كه در دنيا آويزان است، كسى كه سخى شد به شاخه‏اى از شاخه‏هاى آن چنگ انداخته و آن شاخه او را بسوى بهشت مى‏كشاند».
30. سخاوت پيشه كن كه شجاعترين مردم سخاوتمندترين آنها است‏ «اشْجَعُ‏النّاسِ اسخاهُم» زيرا مبارزه با نفس و پيروزى بر آن را لازم دارد و اين از پيروزيهاى جهاد اكبر است.
31. سخاوت ميوه عقل و قناعت دليل ذكاوت و فضيلت است‏ «السَّخاءُ ثَمَرةُ العقل و القَناعَةُ برهانُ النّبل»

) پس قانع باشد و به مردم رسيدگى كن كه اين رسيدگى و سخاوت موجب نزديكى و صميمت است‏

32. «السِّخاء قُربَة» و در مقابل عدم توجه و بخل ورزيدن و تلافى اين كه‏ روزى او محرومم كرد، مايه غُربت و دورى است، سخاوت محبت را در دل ديگران مى‏نشاند،
33. ) سخاوت مايه صفا و صميمت است«السخاء يَزْرَعُ المحبّة»‏
34. در روايت است «السخاءُ يُثمر الصفاء».كه عده‏اى از كفار را نزد رسول الله (صلى الله عليه و آله) آوردند و به خاطر جنايتى كه آنها مرتكب شده بودند حضرت به اميرالمؤمنين على (عليه السلام) امر فرمودند گردن آنها را بزن، سپس يكى از آنها را دستور دادند از بقيه جدايش كن و گردن او را مزن آن مرد گفت چرا مرا از يارانم جدا كرديد در حالى كه جنايت ما يكى بود و همه مشترك بوديم فرمود: خداوند تبارك و تعالى به من وحى رساند كه تو بخشنده طائفه خود بودى و لذا تو را نمى‏كشم، مرد گفت‏: «اشهد ان لا اله الّا اللّه و انّك محمّد رسول اللّه (صلى الله عليه و آله) ...». (و ايمان آورد).
35. در روايتى آمده كه رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) فرمودند: خداوند از بخيل از اين كه زنده است ناراحت است و از بخشنده در وقت مرگش.
36. مولى على (عليه السلام) در روايتى مى‏فرمايند: «افْضَلُ السخاء انْ تكون بِما لَكَ مُتَبَرّعاً و عن مال غيرك مُتورِّعاً»؛
37. «بهترين سخاوت اين است كه مال خود را ببخشى و از مال ديگرى پرهيز كنى».
38. «پرهيزگار با كسى كه او قطع  ارتباط كرده، ارتباط برقرار مى‏كند».«يَصِلُ مَنْ قطعه» او مى‏داند كه قطع  ارتباط با مردم خصوصاً با خويشاوندان و ارحام مبغوض خداوند است، او مى‏داند كه‏ قاطع رحم به بهشت نمى‏رود،
39. رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) فرمودند: «ثَلاثَةُ لا يَدْخُلُونَ الجنّة: مُدمنُ خمر و مُؤمِنُ سِحر و قاطِعُ رَحِم»؛

«سه كس به بهشت نمى‏رود: دائم الخمر و مؤمن به سِحر و جادو و قطع  كننده رحم با خويشاوند».

او مى‏داند كه قطع  ارتباط موجب كوتاهى عمر است و صله رحم موجب زيادتى در عمر، در روايت از رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) آمده مَرد صله رحم مى‏كند در حالى كه سه سال از عمرش باقى مانده و خداوند سى سال مى‏كند و نيز قطع  رحم مى‏كند و سى سال از عمرش مانده و خداوند به سه سال مبدل مى‏كند، سپس اين آيه را تلاوت فرمودند: «يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ وَ يُثْبِتُ وَ عِنْدَهُ أُمُّ الْكِتابِ»: «خداوند محو مى‏كند آنچه را مى‏خواهد و اثبات مى‏كند و نزد او ام الكتاب است». اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم