بسم الله الرحمن الرحیم
اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
امیر المومنین – نهج البلاغه – متقین - 88- در برابر ناگواريها شكيبا- 89- در موقع نعمت سپاسگزار
«و فى المكاره صبور و فى الرجاء شكور» ترجمه: پرهيزگار در ناملايمات و ناگواريها شكيبا و در موقع نعمت سپاسگزار است. ***
- شرح: اين فراز اشاره به مقام صبر و شكر پرهيزگاران است. اين مرتبه سومى است كه به صبر و مرتبه دومى است كه به شكر اشاره شده است ولى مولى هر مرتبه به لحاظى متفاوت با لحاظ مرتبه ديگر سخن مىگويند،
- در مرتبه اول در مورد مطلق صبر سخن گفتند كه پرهيزگاران ايام كوتاهى را در اين دنيا صبور هستند و سختى مىكشند و به دنبال آن در راحتى طولانى به سر خواهند برد «صبر وا اياما قصيرة اعقبتهم راحة طويلة» و مرتبه دوم نظر به صبر در شدائد و سختيها بود و اين بار سخن از صبر در چيزهائى است كه فرد كراهت دارد
- و فرق بين اين صبر و صبر در شدائد واضح است، چه بسا صبر در مقابل امر شديدى باشد ولى مكروه انسان نيست، فردى كه عبادت خدا را مىكند، تا به بهشت او رسد، نيمههاى شب بلند مىشود و به نماز شب و دعا مشغول مىشود، يا صبح زود رختخواب گرم و نرم رها كرده و به نماز مىايستد، سختى مىكشد، ولى آن عمل مكروه و مورد كراهت او نيست، و به طور كلى هر عبادتى اعم از نماز و روزه و پياده به زيارت خانه خدا وقبور ائمه (عليهم السلام) رفتن سختى دارد و صبر بر آنها مىكند ولى مكروه نيست.
- صبر در برابر شدايد و ناملايمات پرهيزگاران نه فقط در برابر آنچه نفس آنها مىخواهد، صبر مىكنند، و به دنبال خواهشهاى نفسانى نمىروند، (صبر در معصيت) بلكه در برابر آنچه نفس آنها نيز كراهت دارد، صبر مىكنند (صبر در مصيبت) در برابر فقر و تنگدستى و اهانت ديگران و فشارهاى روحى و جنگ و اسارت و بيمارى و حوادث ناگوار طبيعى و غيرطبيعى، استقامت مىكنند و مىدانند كه اين حوادث از مَبدئى قادر و رحيم و رئوف صورت مىگيرد، كه بر همه امور آگاه است، سررشته همه حوادث و تحركات عالم به دست او است، چيزى از مقابل ديد او مخفى نيست، همه چيز در محضر او است.
- و از طرفى مىداند كه عالمى بعد از اين عالَم هست كه يكايك اين مسائل مورد محاسبه قرار مىگيرد و در مقابل صبر ى كه در برابر مشكلات كرده، پاداش مىگيرد، هر چه بيشتر تحمل كند، بيشتر مأجور و مثاب خواهد بود. مانند كسى كه در مسابقه دو و ميدانى استقامت مىكند، و رنج را تحمل مىكند و مىداند هرچه بيشتر رنج كشد و صبر كند، بيشتر پاداش مىگيرد.
- اين ايمان و اعتقاد به چنان مَبدئى و چنين معادى صبر را بر او آسان مىكند و در راهى كه هدفدار است، بيشتر استقامت مىكند و از اين رنج نمىرنجد، او مىداند كه:
- صبر سرّ مكنون در روان عالم است، صبر گنجينهاى است كه دسترسى به آن براى همه ميسور نيست، صبر رمز موفقيت است، صبر راز پيروزى است، صبر كليد حلّ مشكلات است، صبر كلمهاى الهىدر كتاب آفرينش است، صبر موهبتى الهى است، صبر رساننده انسان به فلاح و رستگارى است، صبر برنده انسان به مقصد نهائى است، صبر اشعهاى از اشعههاى ذات الهى است، نورانيتى بر چهره تاريكى است، خورشيدى در آسمان جانها است، تابشى است كه مشكلات را يكىيكى ذوب مىكند و نابود مىسازد.
- صبر است كه رسول الله (صلى الله عليه و آله) درباره آن فرمودند: «در صبر بر مكروهات و ناملايمات و امور غير موافق با نفس، خير كثير است» «فى الصبر عَلى ما تكره خير كثير».
- اين نوع صبر دليل ايمان است، در حديثى از ابنعباس آمده است كه رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) بر انصار وارد شدند و فرمودند: آيا شما مؤمنيد؟ و آنها همه ساكت شدند يكى از صحابه گفت بله يا رسول الله (صلى الله عليه و آله)، فرمود: علامت ايمان شما چيست؟ گفتند: «نَشكر عَلى الرّخاء وَ نَصبر عَلى البَلاء و نَرضى بِالقَضاء»: «در خوشى شاكريم و بر بلا صابريم و به قضاء الهى راضى».
- حضرت فرمودند:«مؤمنون و ربّ العكبة»: «قسم به صاحب كعبه كه شما مؤمنيد».
- در جاى ديگر فرمودند: «ايمان بر چهار پايه است، يقين و صبر و جهاد و عدل».
- حضرت مسيح (عليه السلام) فرمود:«انّكم لا تُدركُونَ ما تُحِبّونَ الّا بصبر كم على ما تكرهون»: «شما به آنچه دوست مىداريد نمىرسيد، مگر به صبر و استقامت بر آنچه از آن كراهت داريد».
- مرحوم محدث قمى در سفينة البحار در ذيل ماده «جُعَل» حكايتى جالب و آموزنده را نقل مىكند، وى مىگويد از شيخ ابى الحجاج الاقصرى كه مرد عارفى بود، روزى سؤال شد: شيخ و استاد تو كيست؟ گفت: شيخ من «ابوجِعران» است (ابوجعران نوعى سوسك كثافتخوار است).[5] گمان كردند او شوخى و مزاح مى كندپس گفت من مزاح نمى كنم، گفتند چگونه چنين چيزى ممكن است؟ گفت: شبى از شبها در زمستان بيدار بودم نا گهان ديدم ابوجِعران از مناره چراغ آن بالا مى رود و ليز ميخورد و بر مى گردد شمارش كردم كه هفتصد مرتبه ليز خورد و افتاد وخسته نشد، در خود تعجب كردم سپس براى نماز صبح بيرون رفتم وباز گشتم وناگهان ديدم كه سر انجام بر بالاى مناره در كنار فتيله نشسته است من هرچه پيدا كردم از او پيدا كردم واز او صبر و ثبات و استقامت را با جديّت فراگرفتم.[6]
- آرى يك سوسك معلم عارفى مىشود و به او درس استقامت مىدهد و از اين معلم ها زياد است، ولى متعلّم كم است، آيا ما در كارها به اندازه اين حيوان كوچك استقامت داريم، اين حيوان طبق شمارش اين عارف هفتصد مرتبه تلاش كرد و خدا مىداند، قبل و بعد از ديدن اين عارف چند مرتبه ديگر اين كار را تكرار كرده بود خداوند اگر توفيق فراگيرى حكمت و استقامت را از انبياء و اولياء خود به ما نمىدهد كه داده است، توفيق فراگيرى آن را از سوسك و حيوانى ديگر به ما دهد، كه آن را هم داده است و ما غافليم و تنبل!
- به اين نوع سوسك ابوجِعران گويند زيرا كثافت و مدفوع خشك حيوانات را در خانهاش جمع و ذخيره مىكند از امور عجبيه اين حيوان اين است كه از بوى گل و بوى طيّب مىميرد و اگر به نزديك كثافات و مدفوع برده شود، زندگى مىكند و دو بال دارد كه ديده نمىشود مگر وقتى كه پرواز كند، شش پا دارد و به عقب راه مىرود و با اينگونه راه رفتن به خانه خود هدايت مىشود و عادت آن است كه مواظب افراد خواب است وقتى براى قضاء حاجت براى دستشوئى رفتن بيدار مىشوند دنبال آنها راه مىافتد زيرا ميل زياد به مدفوع دارد (سفينة البحار، جلد 1، صفحه 165- 164).
- در دعاى امين الله امام سجاد (عليه السلام) وقتى جدّ خود مولى على (عليه السلام) را زيارت مىكنند، بر سر آن مزار شريف چنين دعا مىكنند: «اللهم اجْعَل نَفْسى مُطْمَئِنَّة بِقَدَرك راضِيةً بَقَضائك مُولَعَةً بذكرك و دُعائك مَحَبَّةً بِصَفوة اولياءك مَحبوبةً فى ارْضِك وَ سَمائِك صابرةً على نزولِ بَلائِك شاكِرَةً بفواضل نَعمائك»: «خدايا نفس مرا مطمئن به مقدرات، راضى به قضاء، حريص به ذكر و خواندن خودت قرار ده، (خدايا نفس مرا) دوستدار برگزيدگان از دوستان خود، محبوب در زمين و آسمان، صبور بر نزول بلاء و شكرگزار بر نعمتهاى صادر شده از ناحيه خود قرار ده!»
- امام سجاد (عليه السلام) صبر بر مصائب و مكروهات و شكر بر نعمتها كه از صفات پرهيزگاران واقعى است را از خداوند براى خود در چنين مكان مقدس درخواست مىنمايد.
- در روايت از على (عليه السلام) آمده است:«الجزع عند البلاء تمام المحنة»: «زارى در موقع بلا، تمامى رنج است».
- رشيد الدين و طواط در كتاب «مطلوب كل طالب» در ذيل اين روايت مىگويد: صبر در موقع نزول بلا از امورى است كه ثواب را به طرف صابر مىكشاند و جزع و زارى در نزد بلا از موجبات عقوبت است و چه رنج و محنتى تمامتر از فقدان ثواب ابدى و دريافت عقوبت سرمدى است.
- در روايتى ديگر از آن حضرت آمده: «الجَزَعُ اتْعَبُ مِنَ الصبر » (زارى سختتر و دشوارتر از صبر كردن است».در ذيل اين روايت و طواط گويد جزع از صبر دشوارتر و اضطراب از سكون و آرامش سختتر است.
در بليت جزع مكن كه جزع | به تمامى دلت كند رنجور | |
هيچ رنجى تمامتر زان نيست | كز ثواب خداى مانى دور | |
در حوادث به صبر كوش، كه صبر | به رضاى خداى مقرون است | |
تن مده در جزع، كه رنج جزع | صَد رَه از رنج صبر افزون است |
- امام صادق (عليه السلام) چنين مىفرمايند: «بلا و گرفتارى زينت مؤمن و كرامت و عزت براى كسى است كه صاحب عقل و تدبر است، زيرا در مباشرت و مصاحبت با بلا و صبر بر آن استقامت در برابر آن، ايمان از ناخالصها و تيرگيها پاك گشته و نسبت انسان با ايمانش تصحيح مىگردد و شخص مؤمنتر مىگردد، نبىاكرم (صلى الله عليه و آله) فرمودند: ما گروه انبياء شديدترين مردم از جهت بلاء و گرفتارى هستيم و سپس مؤمنين با درجاتى به ترتيب شبيه ما هستند (هر چه مؤمنتر باشند به ما شبيهترند) كسى كه طعم بلاء را چشيد،
- البته در زير توجه و سايه مراقبت و حفظ پروردگار متعال، او التذاذ و خوشيش به بلاء بيشتر از تلذّذ او به نعمت است و وقتى بلا را از دست مىدهد، شوق به او ميورزد و مشتاق آمدن اواست، زيرا در زير آتشهاى ابتلاء و گرفتارى و سختى، انوار رحمت و نعمت فروزان است و به عكس در زير انوار نعمت و وسعت مادى آتشهاى گرفتارى و ابتلاء گذاشته شده است.
- و در اين دو مرحله آنان كه نجات و تخلّص پيدا كرده و نتيجه مطلوب بگيرند، بسيار كم هستند، و خداوند ثناگوى هيچ بندهاى از بندگان خود از زمان آدم (عليه السلام) تا (خاتم) محمد (صلى الله عليه وآله) نشد، مگر بعد از ابتلاء او و فاء حق عبوديت، كرامات خداوند در حقيقت نهايتا و نتائجى است كه ابتداءهاى آن بلاء است و ابتداءهائى است كه نهايت آنها بلا است «كراماتُ اللّه فى الحقيقة نهاياتٌ بداياتُها البلاء و بداياتٌ
- (كتاب «مطلوب كل طالب» نوشته رشيدالدين وطواط است و او صد كلمهاى را كه جاحظ از كلام على (عليه السلام) اختيار كرده به عربى و فارسى شرح كرده و از خود دو بيت شعر در همان معنى آورده است، گفتنى است تا آنجا كه مىدانيم نخستين كسى كه به جمع و تدوين مجموعهاى از كلمات مولى پرداخته جاحظ است و صد كلمه از مولى را انتخاب كرد) رجوع شود به مقدمه همان كتاب ..نهاياتُها البلاء».
- كسى كه از مرحله محدوده ابتلاء بيرون آمده (و بخوبى امتحان داد و قبول شد) چراغ اهل ايمان و يار و مونس مقربين و راهنماى كسانى مىشود كه قصد سير و سلوك معنوى و وصول به منزل نهائى را دارند و خير و بركتى نيست، در بندهاى كه شكايت كند از ابتلاء و ناراحتى و محنتى كه هزاران رحمت و نعمت و گشايش قبل از آن بوده و هزاران نعمت و مرحمت ديگر بعد از آن است.
- كسى كه حق صبر و استقامت را در ابتلائات بجا نياورد، از شكرگزارى در نعمتها محروم مىشود و همچنين كسى كه اداء حق شكر و سپاس در نعمتها نكند، از صبر در بلاء محروم مىشود، و هر كس از هر دو محروم شد، از رانده شدگان دستگاه ربوبى است.
- حضرت ايوب (عليه السلام) در دعايش مىگفت: «خدايا هفتاد سال بر من در آسايش گذشت، تا هفتاد سال بر من در ابتلاء و گرفتارى بگذرد، (و من بر آنگونه زندگى نيز صابرم)».
- «وهب بن مُنَبَّه» گفت «البلاء للمؤمن كالشكال للدابة و العقال للابل»: «بلاء و گرفتارى براى مؤمن مثل چيزى است كه دست و پاى چهارپا را مىبندند و مثل زانوبندى است كه به شتر مىبندند (يعنى انسان را از آزادى مطلق و هوسرانى و سركشى بازمىدارد)»
- قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صل الله علی وآله): پيغمبر (صل الله علیه وآله) فرمود: مردى كه بر بدخويى همسرش صبر كند؛ خداوند اجر مصائب ايوب را بوى دهد، و زنى كه بر بدخويى شوهرش شكيبايى كند؛ خداوند ثواب آسيه بدو دهد. مَنْ صبر عَلَي سُوءِ خُلُقِ امْرَأَتِهِ وَ احْتَسَبَهُ أَعْطَاهُ اللَّهُ (بِكُلِّ مَرَّةٍ) يَصبر عَلَيْهَا مِنَ الثَّوَابِ مِثْلَ مَا أَعْطَي أَيُّوبَ عَلَي بَلائِهِ ثواب الاعمال، ص 287.
- کسی که درختی بکارد وصبر برحفظ ونگهداری آن قیام نماید نا ثمر میوه دهد برای هر دانه میوه آن صدقه ای باشد برای ان کس.. من نصب شجرة و صبر على حفظها و القيام عليها حتى ثمر كان له فى كل شىء يصاب من ثمرها صدقة كنز العمال، ج 3، ص 897
- قَالَ الْبَاقِرُ (علیه السلام):- ابو حمزه ثمالى مىگويد: از امام باقر (علیه السلام) شنيدم كه مىفرمود: هر كس بر مصيبتى صبر كند خداوند عزّتى بر عزّتش مىافزايد و او را با محمّد (صل الله علی محمد وآله) و خاندانش به بهشت درمىآورد. مَنْ صبر عَلَي مُصِيبَةٍ زَادَهُ اللَّهُ عِزّاً إِلَي عِزِّهِ وَ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ مَعَ مُحَمَّدٍ (صل الله علی محمد وآله) وَ أَهْلِ بَيْتِهِ ثواب الاعمال، ص 198
- قَالَ أَمِيرُ الْمُومِنِينَ (علیه السلام): کس از نعمت های آخرت متنعم نمی شود مکر کسی که صبر وشکیبایی به بلا های دنیا داشته باشد - لاينعم بنعيم الاخرة إلا من صبر علي بلاء الدنيا غررالحكم، ص 284
- قَالَ مُوسَي بْنُ عِمْرَانَ (علیه السلام): موسى بن عمران عليه السّلام فرمود: بار خدايا كسى كه در برابر آزار و اذيت مردم صبر كند چه پاداشى دارد؟ فرمود: روز قيامت كه وحشت همه جا را فرا مىگيرد او را يارى مىكنم.-إلهي فما جزاء من صبر علي أذي الناس و شتمهم فيك قال أعينه علي أهوال يوم القيامة أمالي صدوق، ص 207
- قَالَ أَمِيرُ الْمُومِنِينَ(علیه السلام): صبر بر دو قسم است صبر بر آنچه که کراهت داری وصب بر آنچه آنرا دوست داری- الصبر صبر انِ صبر عَلَي مَا تَكْرَهُ وَ صبر عَمَّا تُحِبُ نهجالبلاغه، حكمت 55
- ( قَالَ رَسُولُ اللَّهِ (صل الله علیه وآله) صبر سه قسم است صبر برمصیبت وصبر براطاعت وبر بر معصیت: الصبر ثَلاثَةٌ صبر عِنْدَ الْمُصِيبَةِ وَ صبر عَلَي الطَّاعَةِ وَ صبر عَنِ الْمَعْصِيَةِ كافي، ج 2، ص 91
- قَالَ الصَّادِقُ (علیه السلام): آیا نمی دانی که هر کس در انتظار امر ما باشد و در برابر آسیب و ترسی که می بیند صبر کند، فردا در جمع ما خواهد بود؟ أَلا تَعْلَمُ أَنَّ مَنِ انْتَظَرَ أَمْرَنَا وَ صبر عَلَي مَا يَرَي مِنَ الاذَي وَ الْخَوْفِ هُوَ غَداً فِي زُمْرَتِنَا كافي، ج 8، ص 36
- قَالَ أَمِيرُ الْمُومِنِينَ (علیه السلام): هر كس رنج كار كردن نخواهد به رنج افلاس گرفتار آيد - من لم يصبر علي كده صبر علي الافلاس غررالحكم، ص 355
- قَالَ أَمِيرُ الْمُومِنِينَ (علیه السلام): 9- امير مؤمنان عليه السّلام فرمود: و بدانيد! كه اين پوست نازك را بر آتش سوزان شكيبايى نيست پس بر خويشتن رحمت آريد. شما [توان] خود را در مصيبتهاى اين جهان آزموديد-وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَيْسَ لِهَذَا الْجِلْدِ الرَّقِيقِ صبر عَلَي النَّارِ فَارْحَمُوا نُفُوسَكُمْ نهجالبلاغه، خطبه 183
- قَالَ الْحَسَنُ الْعَسْكَرِي (علیه السلام): امير مؤمنان عليه السّلام فرمود: و بدانيد! كه اين پوست نازك را بر آتش سوزان شكيبايى نيست پس بر خويشتن رحمت آريد. شما [توان] خود را در مصيبتهاى اين جهان آزموديد، أنت الصابر فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرّاءِ وَ حِينَ الْبَأْسِ بحارالانوار، ج 97، ص 364
- عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ (علیه السلام) فرمود: هر که در برابر مصیبت صبر کند، خداوند بر عزت او می افزاید و او را با محمد (صل الله علیه وآله) واهل بیت در بهشت وارد می کند - قَالَ مَنْ صبر عَلَي مُصِيبَةٍ زَادَهُ اللَّهُ عِزّاً إِلَي عِزِّهِ وَ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ مَعَ مُحَمَّدٍ (صل الله علیه وآله) وَ أَهْلِ بَيْتِهِ بحارالانوار، ج 79، ص 128.
- اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
