«بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ»
«اللهم صل على محمد و آل محمد وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ»
کتاب شفاء الصدور ص: 52
- السنة هكذا: على بن إبراهيم عن محمد بن عيسى عن يونس عن يحيى الجهنى عن مالك الجهنى قال أبو جعفر يا مالك (منه دام مجده).
- و در رساله أبو غالب در حال آل اعين مذكور است كه بلا واسطه با امام زمان ارواحنا له الفداء مكاتبه داشته و توقيعات كريمه براى وى شرف صدور ارزانى داشته و اين كشف از مقامى رفيع و مرامى منيع دارد و قدح ابن بابويه به جهت ضعف در نفس راوى نيست، بلكه على الظاهر به جهت تشكيك ابن الوليد است در اجازه بصغير و اين وجهى ندارد، چه بلوغ در راوى در حال روايت معتبر است نه در حال تحمل، بر فرض تسليم، اتفاق اصحاب بر خلاف او كافى است و شهادت كشى كه ما يافتيم بعون اللّه تعالى و عبارت رساله أبو غالب به تفصيلى كه در محلش نقل كردهام و توثيق نجاشى رفع اشكال از مسئله مىكند. لهذا جماعتى از اكابر محققين جازم بعدالت و وثاقت او شدهاند.
- و اشتمال سند بر خود مالك ضرر ندارد و چه در خبر يونس بن عبد الرحمن رضى اللّه عنه واقع است و مقتضاى قاعده اجماع عصابه صحت حديثى است كه سندش تا او صحيح باشد و اين عبارت اگر دليل عدالت جميع مروى عنه نباشد دليل صحّت قدمائيه خبر هست بتحقيقى كه بر وجه اتم و اوفى در رساله اصابه في قاعدة اجماع العصابه وجود و ادلّه و امارات او را ذكر كردهام پس سند از اين جهت صحيح است و محلّ مناقشه نيست.
- و خبرى ديگر نيز در روضه كافى از عبد اللّه بن مسكان كه از اصحاب اجماع است از او نقل كرده كه دلالت بر علوّ مرتبه او دارد و از مجموع اين امارات عدالت و جلالت او [1] اظهر من قرن الغزاله است علاوه بر اين كه روايت ابن مسكان و يونس خود اماره مدح است و ابن أبي عمير كه از غير ثقات نقل نمىكند از او روايت كرده و اين خود دليل مستقلى است بر عدالت او چنانچه جماعتى از اساطين بنابر اين گذاشتهاند و هم در رساله مذكوره مشروحا ما بيان كردهايم و نظر بآنچه گفتهايم علامه و شهيد قدس سرهما در كتاب مواريث حكم بصحت حديث او كردهاند.
- بالجمله حديث به طريق ثانى حسن است چه حسن حال صالح بن عقبه را اجمالا بيان كرديم و محصّل اين فصل آن است كه صدر اين حديث مبارك را چند نفر از اصحاب باقر و صادق عليهما السلام نقل كردهاند عقبه بن قيس و علقمة بن محمد و مالك جهنى و متن زيارت شريفه را علقمة از حضرت باقر عليه السلام نقل كرده و صفوان از__________________________________________________
- [1] شاخ آهو.
- حضرت صادق عليه السلام سندى كه وصف او را شنيدى و در كتب معتمده معتبره متكرر الورود است.
- و دعاى آخر را صفوان روايت كرده و اين كه مشهور شده به دعاى علقمة وجهى ندارد و غلط است بالجملة اعتبار سند روايت محل شك نيست و عمل شيعه در تمادى اعصار و تطاول ايّام به اين روايت بوده و او را از اوراد لازمه و اذكار ائمه خود غالبا قرار دادهاند و از انضمام اين قرائن مقطوع الصدور است با وجود اين كه بعضى سندهاى او صحيح و بعضى ديگر حسن است و في الجملة در وثاقت سند او بر مشرب تحقيق بهيچوجه جاى تأمّل نيست لهذا احدى از علما در اين جهت سخنى نگفتهاند و تأمّلى نكردهاند.
- فصل دوّم در تعرّض كلام علامه مجلسى عليه الرحمه در اين باب
- كه ناچار بايد تنبيه بر او كرد لهذا مىگوئيم در زاد المعاد مىفرمايد:
- اما زيارت مشهور آن حضرت شيخ طوسى و ابن قولويه و غيرهم روايت كردهاند از سيف بن عميره و صالح بن عقبه و هر دو از محمد بن اسمعيل و علقمة بن محمد الحضرمى و هر دو از مالك جهنى كه حضرت امام محمد باقر فرمود و حديث كامل الزيارة را ترجمه مىكند تا منتهى شود بحديث محمد بن خالد طيالسى او را نيز نقل مىكند و بعد از دعاى مذكور حديث سيف بن عميره را نيز ترجمه مىفرمايد و قريب به اين است عبارت تحفة الزائر و ظاهر كلام آن است كه مجموع كلام مشترك بين شيخ و ابن قولويه است و در اين كلام چند وجه از مناقشهاى است كه به هيچوجه شايسته مقام آن علامه نامدار و محدث بزرگوار نيست ولى به حكم اين كه خداى تعالى فرموده و الحق احق ان يتبع محض تنبيه غافلين و توضيح صواب بايد ذكر كرد و جمله از اين مناقشات اولا بنظر اين بىبضاعت رسيده من بعد در كلام سيد اجل اعظم حجة الفرقه سيد الطايفه الحاج سيد محمد باقر الرشتى الأصفهاني قده ديده شد و نعم الوفاق و پاره از كلام آن علامه بزرگوار استفاده شد. و اللّه الموفق.
- مناقشه اولى:
- اين كه سيف بن عميره و صالح بن عقبه كه به حسب روايت مصباح محمد بن اسمعيل از ايشان روايت كرده در اين حديث راوى محمد ابن اسمعيل قرار داده و اين فقره علاوه بر اين كه خلاف واقع است چه عبارت مصباح و كامل الزيارة نصاند در روايت محمد بن اسمعيل از صالح و ذيل عبارت مصباح صريح است در اين كه محمد بن اسمعيل از سيف و صالح روايت كرده و اين بغايت عجيب است با رعايت طبقات منافى است چه سيف و صالح اقدم و اسناند از محمد بن اسمعيل چه آنها از اصحاب صادق و كاظمند و
- او از اصحاب كاظم و رضا و جواد عليهم السلام و مانوس متعارف روايت اصاغر است از اكابر نه عكس اگر چه ممكن است ولى ظنون رجاليه كه تميز مشتركات بآنها مىشود غالب از اين قبيل است و خصوص اين بسيار بعيد است و بر فرض عدم تسليم همان وجه اوّل كافى و مغنى است
- مناقشه ثانيه:
- اين كه فرموده هر دو از مالك جهنى مقتضى اين است كه محمد بن اسمعيل از مالك روايت كرده باشد و اين خلاف واقع است چه در روايت مصباح و كامل الزيارة محمد بن اسمعيل از صالح راوى بوده و در هيچ كتابى چيزى بنظر نرسيده كه موجب توهم اين شود علاوه بر اين كه رعايت طبقات و نظر در حال روات مقتضى جزم بفساد اين احتمال است چه شيخ قدس نفسه در حق مالك فرموده كه او در حياة حضرت صادق عليه السلام وفات كرد و محمد بن اسمعيل را احدى از اصحاب صادق عليه السلام نشمرده بلكه از فتيان و اصاغر اصحاب كاظم عليه السلام بوده و اواخر آن حضرت را ادراك كرده و تا زمان حضرت جواد بوده از اين جهت گفتيم روايت صالح ازو بعيد است.
- مناقشه ثالثه:
- آن كه روايت را به اين سند نسبت به شيخ و ابن قولويه هر دو داده و ما سابقا عبارت هر دو را مفصلا نقل كرديم و معلوم شد كه روايت شيخ از محمد بن اسمعيل از صالح بن عقبه است كه او از پدرش عقبه روايت كرده و در عبارت شيخ چه آنچه در مصباح موجود است و چه آنچه خود اين محدث نحرير در بحار روايت فرموده ابدا ذكرى از مالك نشده.
- مناقشه رابعه:
- آن كه علقمة روايت را بىواسطه از حضرت باقر نقل كرده چنانچه در مصباح و كامل الزيارة مذكور است و عبارت را نقل كردهايم و در جائى ديده نشده كه روايت علقمة به توسط مالك باشد و گويا مبدء اين توهم آنست كه سابقا بفساد او اشارتى كرديم كه لفظ
- محمد بن اسمعيل كه استيناف سند است در كامل الزيارة عطف بر علقمة بن محمّد گرفته و به اين ملاحظه سيف و صالح را راوى از محمد بن اسمعيل قرار داده با اين كه دانستى كه يا عطف بر داود [1] است على أبعد الوجهين يا عطف بر محمّد بن خالد كه اظهر فعلا در نظر او است و از جمله غرايب اين كه در ذيل حديث سيف بن عميره تصريح كرده كه اين خبر را علقمة بلا واسطه از حضرت باقر روايت كرده و خود اين علامه محدث ترجمه اين عبارت را فرموده و اصل را در هر دو كتاب ملاحظه كرده اجمالا و تفصيلا در بحار حكايت كرده با وجود اين علقمة را راوى از مالك فرموده با اين كه خود علقمة نيز مىگويد قلت لابى جعفر و با اين تصريح احتمال حذف واسطه متمشى نيست.
- مناقشه خامسه:
- اين كه ظاهر كلام اين است كه محمد بن اسمعيل و علقمة بن محمّد معاصر و مقارن بودهاند كه از يك نفر روايت كردهاند و دانستى كه سابقا كه علقمة از اصحاب صادقين عليهما السلام بوده و محمد بن اسماعيل از اصحاب كاظم و رضا و جواد و اتحاد ايشان در طبقه و معاصرتشان در ميزان اعتبار سنجيده نيايد.
- مناقشه سادسه: نسبت داده اين روايت را به اين سند مذكور بغير شيخ و ابن قولويه نيز و در هيچ كتابى از كتب شيعه نديده شد و نه شنيده كه اين سند مذكور شده باشد چه دانستى كه به هيچ وجه در وادى صحت مسرحى ندارد و اوّل كسى كه اين اشتباه كردهاند خود آن مرحوم است و در كتب ديگر آنچه ديده شده زيارت را از علقمة روايت كردهاند يا بطريق شيخ يا بطريق ابن قولويه يا مرسلا.
- مناقشه سابعه:
- آن كه نسبت داده به شيخ كه روايت مصباح آن است كه ثواب زيارت روز عاشورا ثواب دو هزار هزار حج است و هكذا و در ذيل عبارت ثواب زيارت بعيد هزار هزار حج با اين كه ثواب مذكور در مصباح دو هزار است و هزار و اين روايت كامل الزيارة است و قريب به اين اشتباه چنانچه سابقا ذكر شد در بحار واقع شده.
__________________________________________________
- [1] منظور حكيم بن داود بن حكيم است چنانكه گذشت.
- مناقشه ثامنه:
- آن كه در ذيل حديث علقمة ترجمه را چنين كرده كه اى علقمة هر گاه بكنى آن دو ركعت نماز را بعد از آن، كه اشاره كنى بجانب آن حضرت به سلام و گفته باشى بعد از اشاره و نماز اين قول را كه مذكور خواهد شد. پس دعا كرده خواهى بود.
- و اين ترجمه عبارت كامل الزيارة است با اين كه عبارتى در حديث نيست كه مقابل كلمه كه مذكور خواهد شد باشد و عبارت شيخ را شنيدى و ترجمة او را ديدى و فرق بين او و كلام كامل الزيارة بسيار است. بلكه چنانچه بيايد ظاهر آن است كه لفظ بعد الركعتين در كامل الزيارة تصحيف بعد التكبير است و اين اختلاف معركه آراء فقها شده چگونه جايز است. براى محدث امين كه نسبت بدهد اين كلام را به شيخ، با اين كه عين و اثرى از او در كلام شيخ نيست و البته اين مثل ساير فقرات از قلم شريف سهوا واقع شده.
- مناقشه تاسعه:
- اين كه روايت محمد بن خالد طيالسى را كه بعد از نقل زيارت در مصباح وارد شده به ابن قولويه نسبت داده با اين كه ابدا ذكرى از اين دعا و از اين خبر در كامل الزيارة نيست.
- مناقشه عاشرة:
- اين كه روايت صفوان را نيز به ابن قولويه نسبت داده با اين كه عينى و اثرى از او در كتاب كامل الزيارة نيست و خود در بحار ملتفت است و صدر حديث را از كامل الزيارة نقل كرده و اين دو ذيل را نسبت بشيخ داده و اين جمله ده مناقشه است كه بعد از تأمل دوازده مىشود. چه هر يك از دو مناقشه اولى و ثانيه مشتمل بر دو جهت بحثند، يكى مخالفت واقع و ديگرى مخالفت طبقات. علاوه بر آنچه در خصوصيات و جزئيات كلام است از متابعت نسخه كامل الزيارة و نسبت به شيخ يا به عكس كه قابل تعرض نيست و از ملاحظه ترجمه ما و مراجعه به زاد المعاد و تأمل متن خبر و ملاحظه مواضع اختلاف كه در حاشيه اشاره كردهام معلوم مىشود و وقوع اين كه اشتباهات از امثال اين اكابر بجهت اين است كه كسى اعتقاد عصمت در حق ايشان نكند و قرائح جامد و اذهان واقف نشود و هر كس به حكم آن كه گفتهاند:
لكل مجتهد حظّ من الطّلب فاسبق بعزمك سير الانجم الشهب [1]بذل جهد و استفراغ وسع كند و خلع ربقه. تقليد كرده [2] با قدم تأمل و تحقيق در وادى حل مشكلات پا بگذارد و از خداى تعالى مدد بخواهد و از ائمه معاونت بجويد كه البته مايوس و بىنصيب بر نخواهد كشت. و الله الموفق و هو العاصم.
- مقصد ثانى در فقه حديث و ذكر محتملات او و تحقيق حق در كيفيت عمل به اين زيارت و بعض فوائد متعلقه به اين زيارت متنا و حكما و فضلا.
- و چون قانون تعليم و طريقه القا مقتضى آن است كه بر ذهن ساده و فهم فارغ نخست حق صراح [3] و صدق قراح [4] عرضه شود تا نيك متمكن و درست با موقع افتد كما قيل:
- اتانى هواها قبل ان اعرف الهوى فصادف قلبا فارغا فتمكنا [5]چه اگر باطل اولا ياد شود بسا باشد كه در قلب جاى گير شود و برهان متأخر اثر او را چنان كه بايد دفع ننمايد و مثال اين صفحه بيضاست كه اولا بر وى چيزى بنويسند و محو كنند كه البته بعد از محو برونق نخست و صفاى اول باقى نخواهد بود چنانچه گفتهاند:
- اى برادر مزرع نا كشته باش كاغذ اسپيد نا بنوشته باشلهذا ما ابتدا مىكنيم به احتمالى كه مرضى و مختار است از آن پس ساير احتمالات را با نقود و ردود حرفها نزديك هم موجهه به تفصيل بر وجهى كه رفع شك و كشف غطا كند متعرض شويم و قبل از شروع بايد دانست كه در فهم اين خبر اختلافات فاحشه و مشاجرات فاشيه بين علماء عظام و فقهاء كرام واقع شده و منشأ و خلاف غالبا اختلاف نسخه مصباح و كامل الزيارة است و بعض وجوه ديگر كه إن شاء الله مشروحا مذكور
__________________________________________________
- [1] هر تلاشگرى بهرهاى از آنچه در طلب آن است دارد، پس با عزمت و با سرعتى چون شهابها به پيش رو
[2] قلاده تقليد را باز كند
[3] خالص
[4] آب خالص و صاف
[5] عشقش هنگامى به سراغم آمد كه هنوز نمىدانستم عشق چيست از اين جهت با قلبى خالى (و آماده پذيرش هر چيزى) برخورد كرد و در آن جايگزين شد
- مىشود و محتملات خبر شريف چه قائلى داشته باشد يا محض احتمال باشد كه بعض علماء ذكر كردهاند اگر چه قائل نشدهاند، يا حكايت از كسى نكردهاند. وجوهى است.
- «اللهم صل على محمد و آل محمد وَ عَجِّلْ فَرَجَهُمْ»
