امیر المومنین – نهج البلاغه – متقین -107- كناره‏گيرى‏اش از روى زهد است‏108- معاشرتش توأم با مهربانى است‏109- دورى‏اش از روى تكبر نيست‏ 110- نزديكى‏اش به خاطر مكر و خدعه نيست‏

0. بسم الله الرحمن الرحیم
1. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم
2. امیر المومنین – نهج البلاغه – متقین -107- كناره‏گيرى‏اش از روى زهد است‏108- معاشرتش توأم با
3. مهربانى است‏109- دورى‏اش از روى تكبر نيست‏ 110- نزديكى‏اش به خاطر مكر و خدعه نيست‏
4. «بعده عمن تباعد عنه زهد و نزاهة و دنوه ممن دنا منه لين و رحمة، ليس تباعده بكبر و عظمة و لا دنوه بمكر و خديعة»
5. ترجمه‏: دورى او از كسى كه از او دورى مى‏كند از روى زهد و به خاطر پاك ماندن است و معاشرتش با كسى كه به او نزديك مى‏شود توأم با نرمش و مهربانى است، دورى كردن او از روى تكبر و بزرگى نيست و نزديك شدن او نيز از روى مكر و نيرنگ نمى‏باشد.***
6. شرح‏: پرهيزگار بر طبق ديدگاه توحيدى خود به افرادِ حق‏گرا منعطف و از افراد باطل‏گرا دور مى‏شود، اين دور شدن و كناره‏گيرى از فرد يا گروهى خاص نه به عنوان تكبر و بزرگى و فخرفروشى است، بلكه
7. به خاطر پاك ماندن و آلوده نشدن به صفات اهل باطل است و نزديك شدن و تمايل به فرد و گروهى خاص نه به خاطر فريفتن و سوء استفاده باشد، بلكه
8. به خاطر برخورد نرم و آميخته با مهربانى است، به خاطر اين است كه آنها همسفران او در كوى حقّند، ملاك دورى و نزديكى آنها از كسى از روى فساد اخلاق مثل تكبر و مكر و حيله نيست؛
9. بلكه از روى ارزشهاى بالنده اخلاقى مثل كناره‏گيرى از فساد و براساس رحمت و عطوفت است.
10. اساساً فردى كه داراى نظم و انضباط است نمى‏تواند، در همه احوال و با همه متمايل و يا از همه كناره‏گيرى كند اگر كسى با همه نرمى نشان داد و به هر دسته و فرقه‏اى متمايل شد بايد رگه‏هاى نفاق را در او جستجو كرد. مگر مى‏شود انسان با اين همه انسانها و اين همه افكار جور واجور هماهنگ شود. و اگر با همه تندى كرد، او بيمار است و تعادل روحى ندارد.
11. بعضى فقط براى پول كسى رفيق او مى‏شوند، تا وقتى مثل گاو شيرده، مى‏شود او را دوشند، او را مى‏دوشند و تا وقتى مثل شتر، سوارى دهد، سوارى مى‏كشند، وقتى ديگر بهره نداد مثل تفاله كه در دهان است او را دور مى‏اندازند.
12. پرهيزگاران از زمره اين افراد نيستند كه ملاك رفاقت آنها بهره‏كشى باشد، پرهيزگاران مانند منافقين نيستند، كه وقتى به مؤمنان مى‏رسند، بگويند ايمان آورديم و وقتى با دوستان شيطان صفت خود خلوت كردند، بگويند ما با شمائيم و آنها را مسخره كرديم‏ وَ إِذا لَقُوا الَّذِينَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلَوْا إِلى‏ شَياطِينِهِمْ قالُوا إِنَّا مَعَكُمْ إِنَّما نَحْنُ مُسْتَهْزِؤُنَ‏ در صفات اخلاقى آنها مكر و حيله راه ندارد، زيرا مكر و حيله تاريكى است كه با نورانيت درون آنها سازگار نيست.
13. مرحوم الهى قمشه‏اى، اين بلبل گلزار عشق و عرفان در ذيل‏ «بعد عمّن تباعد عنه زهد و نزاهه و دنوه ممن دنى منه لين و رحمة ليس تباعده بكبر و عَظَمَة و لا دُنُوُّه بمكر و خديعه» چنين مى‏سرايد:

14. روح بى‏قرار همام به ملكوت پرواز كرد! قال: فصعق همام صعقة كانت نفس ه فيها
15. ترجمه: (راوى مى‏گويد): هنگامى كه سخن به اينجا رسيد، ناگهان همّام ناله‏اى از جان بركشيد كه روحش همراه آن از كالبدش خارج شد.***
16. شرح: آرى اهل معرفت و پرهيزگاران واقعى گاهى به جائى مى‏رسند كه تأثير موعظه در آنها اين‏گونه نمودار مى‏شود،
17. همّام گرچه مردى عابد و زاهد و اهل رياضت بوده چنانكه در روايت كافى آمده‏ «كانَ عابِداً ناسِكاً مُجْتهداً» و گرچه اهل تقوى و قلبش مملوّ از حكمت و روحش سرشار از زيركى و ذكاوت بوده، چنانكه از سؤالش پيدا است، ولى هر چه قلب او وسيع باشد، در مقابل قلب على (عليه السلام) كه چون دريا است، قابل مقايسه نيست، مسلماً قلب كوچك همّام تاب تحمل فشار آن‏ معلومات را نداشت، چون استخر كوچك تحمل آب دريا ندارد و جاى تعجب نيست كه همّام صيحه‏اى زند و از هوش رود آن هم از هوش رفتنى كه جان خود را روى آن بگذارد!
18. تجلّى اين حقايق بر قلب همّام، همانند تجلّى الهى بر كوه طور براى موسى (عليه السلام) بود كه از عظمت آن مدهوش شد فَلَمَّا تَجَلَّى رَبُّهُ لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ دَكًّا وَ خَرَّ مُوسى‏ صَعِقاً نه فقط موسى (عليه السلام) مدهوش شد كه كوه طور با آن سختى و عظمت نيز منهدم شد.
19. مرحوم الهى در ذيل اين فراز چنين مى‏سرايد:

تأثير موعظه بر قلوب مؤمنان‏

20. فقال اميرالمؤمنين (عليه السلام) «اما و اللّه لقد كُنتُ اخافها عليه ثمّ قال (عليه السلام): هكذا تصنع المواعظ البالغة باهلها». اميرالمؤمنين على (عليه السلام) فرمود: «به خدا قسم من از اين پيشامد مى‏ترسيدم سپس فرمود: مواعظ و پند و اندرزهاى بليغ و رسا به آنان كه اهل موعظه‏اند چنين مى‏كند».
21. شرح: حضرت سوگند مى خورند كه از اين پيش‏آمد بر همّام مى‏ترسيدند و لذا در ابتدا از جواب تفصيلى اجتناب كردند و به جواب مختصر قناعت كردند «يا همّام اتّق اللّه و احِسن فان اللّه مع الذين اتّقوا و الذين هم محسنون»: «اى همّام از خدا بترس و نيكى كن، زيرا خداوند با افراد تقوا پيشه و كسانى است كه احسان مى‏كنند». ولى او به اين جواب راضى نشد و اصرار ورزيد تا اين كه امام (عليه السلام) براى او تفصيلا اين خطبه را انشاء فرمودند و چه بسا اگر او هنوز هم تحمل مى‏داشت حضرت به سخنان خود ادامه مى‏دادند ولى مرگ او حضرت را ساكت و آن درياى معلومات را كه متلاطم شده بود، آرام كرد.
22. آرى موعظه‏اى كه از دل برخيزد اينگونه بر دل نشيند، ولى مهم اين است كه خود را اهل «مواعظ بالغة» كنيم، تا در ما تأثير گذارد قلبى كه از سخنى همچون سنگ شده و قساوت رذائل اخلاقى بر آن حاكم است، موعظه در آن مؤثر نيست، قلبِ رام، پذيرش دارد وگرنه قلب وحشى، گريزان است و از موعظه و پند بيزار!
23. مرحوم الهى در ذيل اين فراز «فقال اميرالمؤمنين (عليه السلام): اما و الله لقد كنت اخافها عليه» چنين گويد:

24. و در ذيل «ثم قال (عليه السلام) هكذا تصنع المواعظ البالغة باهلها» چنين مى‏گويد:
25. سپس مرحوم الهى داستان فضيل بن آياز را كه از سران دزدان بود و مردم بسيار از او وحشت داشتند و در اثر شنيدن آيه‏ «أَ لَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ»: «آيا وقت آن نرسيده كسانى كه ايمان آوردند، قلبشان براى ذكر خداوند خاشع شود» در نيمه‏شب در وقت دزدى منقلب شده و توبه كرد را به نظم درآورده است تا تأثير پند را روشن كند.
26. حكايت‏

فقال له قائل فما بالك يا اميرالمؤمنين فقال (عليه السلام) و يحك ان لكل اجل و قتا لا يعدوه و سببا لا يتجاوزه‏

27. ترجمه: گوينده‏اى به حضرت عرض كرد حال و شأن شما چيست اى اميرمؤمنان؟! (اگر موعظه در همّام اثر كرد چرا در شما اثر نكرد كه اين‏گونه غش‏كنيد، و يا اگر بر او ترسان بوديد، چرا براى او اين‏گونه سخن گفتيد؟) مولاى متقيان على (عليه السلام) فرمودند: واى بر تو، براى هر اجل و مرگى وقت مشخصى و سبب معينى است كه از آن تجاوز نمى‏كند.
28. شرح: كلام حضرت كه به اينجا رسيد، فردى (كه گفته‏اند «عبداللّه بن كوّاء» يكى از خوارج بود) از روى اعتراض گفت: «فما بالك يا اميرالمؤمنين» مراد اين شخص يكى از اين دو چيز بود:
29. اين موعظه و اندرزهاى بليغ چرا در خود شما اثر نكرد و بى‏هوش نشديد. پس واقعيت ندارد وگرنه خود مى‏بايستى در همان راه برويد. چرا اين موعظه را به همّام فرموديد با آن كه نسبت به او ترسان بوديد؟!
30. حضرت يك جواب اقناعى كه در حدّ فهم شنوندگان و سؤال كننده باشد، فرمودند و حاصل آن جواب اين است كه هر انسانى اجلى حتمى دارد كه مقدّر شده و از وقت خود نه مقدم نه مؤخر مى‏شود! و نيز علت و سبب مشخصى دارد كه قابل تبديل و تغيير نيست، چنان كه خداوند متعال مى‏فرمايد: «وَ ما كانَ لِنفس  أَنْ تَمُوتَ إِلَّا بِإِذْنِ اللَّهِ كِتاباً مُؤَجَّلًا»: «هيچ نفس ى نمى‏تواند بميرد مگر به اذن خداوند كه اجَل هر كس در لوح قضاى الهى به وقت معين ثبت است».پس مقدر بوده همّام در اين وقت و در اثر چنين موعظه‏اى جان دهد، و اين اجل در لوح محفوظ امّ الكتاب ثبت بوده است.
31. ولى من (على (عليه السلام)) هنوز وقت مرگم فرا نرسيده (و سبب آن كه ضربت ابن‏ملجم مرادى است هنوز نرسيده است).
32. ابن ابى الحديد در شرح خود مى‏گويد: براى حضرت ممكن نبود، فرق بين نفس  خود و نفوس آنها را ذكر كنند (كه بزرگى نفس  من و تحمل آن موجب شد من به‏ حال غشوه نيفتم، ولى نفوس شما مثل من نيست) و آن حال نيز مقتضى ذكر اين فرق نبود (زيرا موجب تفضيل نفس  و برترى نفس  او مى‏شد) از اين رو جوابى اسكاتى دادند كه خصم را ساكت كند.
33. به عبارت ديگر: جواب وجه اول كه چرا خود مولى بى‏هوش و دچار غشوه نشدند؟ اين است كه نفوس بشر داراى استعداد و ظرفيت مختلف است، و اولياء خدا مخصوصاً اميرالمؤمنين على (عليه السلام) در حد اعلاى آن قرار گرفته‏اند، پيدا است كه نيروى نفس  قدسى على (عليه السلام) در برابر واردات. الهيه تحمّل بسيار دارد، و با رياضت و تمرين به درجه وقار و طمأنينه رسيده است، علاوه بر آن كه امام (عليه السلام) آن صفات را كه براى مؤمنان و متقيان بيان فرمودند، به حدّ اعلا از بركت فيض خداى تعالى در خود مى‏بيند، از اين رو از فقدان آنها متأثر و متألم نمى‏شود، چون واجد همه آنها است به خلاف همّام كه اولا نسبت به مولى ضعف نفس  و كمى حوصله دارد و ثانياً فقدان اين صفات در او موجب اندوه و افسوس كشنده مى‏شود و به قول ابن ابى الحديد وسيله‏اى كه گِل را با آن سوراخ مى‏كنند، با آن سنگ را نمى‏شود سوراخ كرد، وسيله اول تأثيرى بسزا و مؤثر در سنگِ استوار نمى‏كند؛ موعظه‏اى كه قلب همّام را سوراخ مى‏كند، توان تأثير بر قلب محكم و استوار مولى را ندارد. و اين سبب قريب براى مرگ همّام بود و آنچه مولى جواب دادند كه وقت و سبب معينى براى مرگ همّام بود گرچه صحيح است ولى سبب بعيد مرگ او بود.
34. جواب وجه دوم كه اگر مولى ترسان بر همّام بودند، كه دچار اين پيش‏آمد شود، چرا جواب تفصيلى دادند؟ بايد عرض كنم چنانكه شارح بزرگ نهج‏البلاغه ابن ميثم بحرانى مى‏گويد: حضرت بى‏تابى او را تا حدّ بى‏هوشى و غشوه توقع و گمان داشتند، ولى اين گمان را نداشتند كه، در اين غشوه مرگ او محقق مى‏شود و يا چنانكه دانشمند محترم آقا سيد جواد مصطفوى در شرح خطبه همام در شرح كتاب شريف كافى بعد از آوردن جواب ابن ميثم، جواب ديگرى مى‏دهد كه هر كس اجلى و مرگى مقدور دارد و امام آگاه به اين سبب بودند و طبق قضاء و قدر الهى نسبت به همّام رفتار كردند، پس نظير كشتن جوان در داستان خضر و موسى (عليهما السلام) است كه قرآن كريم بيان مى‏كند.
35. الهى، اين سوخته و سوته دل در ذيل اين فراز (فقال له قائِلٌ فَما بالكُ يا اميرالمؤمنين (عليه السلام) وَيْحَك انَّ لِكُلّ اجَل وَقْتاً لا يَعْدُوه وَسَبَباً لا يَتَجاوَزُه) چنين مى‏سرايد:
36. فَمَهلا لا تَعُد لِمِثلِها فانّما نَفَثَ الشيطان على لسانك

ترجمه: پس آرام باش و ديگر اينگونه سخن مگوى اين حرفى بود كه شيطان بر زبانت نهاد.

38. شرح: حضرت پس از جواب آن معترض، او را نهى مى‏كنند كه ديگر چنين اعتراض مكن زيرا اين سخن برخاسته از شيطان است‏ و شيطان با زبان تو اين‏گونه سخن مى‏گويد، اعتراض بر امام از القائات شيطان است و اى كاش اعتراضى در مورد خود بود، اين اعتراض در جاى خود نبود و نسبت به امام جا نداشت.

و اين فرمايش امام درسى است كه ببينيم در كجا سخن گوئيم و در كجا اعتراض كنيم و مخاطب را ارزيابى كنيم كه كيست، شايد او احاطه به مسائلى دارد كه ما آگاه نسبت به آنها نيستيم، پس نسنجيده سخن مگوئيد، زيرا چه بسا سخنانى كه به عنوان بلندگوى شيطان از زبان ما خارج مى‏شود و خداوند ما را از شرور او محافظت فرمايد.

39. الهى اين بلبل گلشن راز در ذيل اين فراز آخر (فمهلا لا تَعُد لمثلها فانّما نفث الشيطان على لسانك) چنين گويد:
40. خداوند ما را در رسيدن هر چه بيشتر به صفات متقيان يارى فرمايد و ما را از نصيب آنها بهره‏مند گرداند.

بحمداللّه شرح اين خطبه شريف پس از قريب دو سال و نيم در شامگاه ولادت رسول گرامى (صلى الله عليه و آله) و امام صادق (عليه السلام) در كنار مرقد منوّر حضرت معصومه (عليها السلام) به پايان رسيد.اللّهم وَفِّقْنا لِما تُحِبُّ و تَرضى وَ السَّلام على مَن اتَّبَعَ الهُدى‏ اكبر خادم الذاكرين (خادمى)- قم‏ 17 ربيع الاول 1411 برابر با 16 مهرماه 1369 اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج‏2، ص: 603