نهج البلاغه – متقین 61 و 62- توجه به باقى و زهد  در فانى‏

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم

نهج البلاغه – متقین 61 و 62- توجه به باقى و زهد  در فانى‏

0. «قرة عينه فيما لا يزول و زهادته فيما لا يبقى»
1. روشنی چشم - روشنى چشمش در چيزى است كه زوال در آن راه ندارد (مثل كمالات نفسانى و نعمتهاى اخروى) و بى‏اعتنائى او به چيزى است كه باقى نمى‏ماند، و فانى شدنى است.***
2. شرح: در فارسى (قرة العين) را به نور چشم ترجمه مى‏كنند و در عربى معنى كنايه‏اى دارد، و صاحب مفردات گويد: «قرت عينه» يعنى (سُرَّت مسرور  شد)، و به آنچه مايه خوشنودى و سرور  است، قرة العين گويند (از اين رو به فرزند خوب «قرة العين» گويند چون سرمايه سرور  و مسرّت و الدين است و بوسيله آن گويا نور چشم آنها زياد مى‏شود).
3. در قرآن يك مرتبه‏ «قرة عين» آمده، و آن در داستان حضرت موسى (عليه السلام) است وقتى كودك بود و به دستور فرعون از آب گرفته شد و زن فرعون به فرعون گفت: اين كودك را مكش كه مايه سرور  من و تو است‏ وَ قالَتِ امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ قُرَّتُ عَيْنٍ لِي وَ لَكَ‏ لا تَقْتُلُوهُ
4. و دو مرتبه‏ «قُرَّةَ أَعْيُنٍ» آمده: يكى در مورد بندگان مقرّب الهى است كه به خداوند مى‏گويند به ما همسران و فرزندانى ده كه مايه سرور  باشد رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّيَّاتِنا قُرَّةَ أَعْيُنٍ‏:
5. و ديگرى در مورد نماز شب است كه خداوند مى‏فرمايد هيچ كس نمى‏داند براى شب زنده‏داران (كسانى كه نماز شب مى‏خوانند) چه مايه سرور  و ابتهاجى قرار داده شده، و اين جزاى عمل آنهاست‏ فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ‏
6. مفردات در ادامه گويد: گفته شده اصل «قرة» از «قرّ» به معنى سرد است پس «قرّت عينُه» به معنى اين است كه چشمش سرد شد، و گفته شد براى سرور ، اشك سرد و براى غم و اندوه، اشك گرم است، و از اين جهت در موقع نفرين در حق كسى گويند: «اسخَنَ اللّه عينَه»: خدا چشم او را گرم كند» (يعنى چشمش از اندوه گريان شود).

7. روشنی چشم - سوره سجده، آيه 17. در قرآن «تقرّ عينها» نيز در دو مورد درباره حضرت موسى (عليه السلام) آمده كه: «رجعناك الى امّك كى تقرّ عينها و لاتحزن» (سوره طه، آيه 40) «رددناه الى مّه كى تقرّ عينها و لا تحزن»؛ رد كرديم موسى را به مادرش تا مايه سرور  او شود و اندوهگين نباشد (سوره قصص، آيه 13)

8. و يك مورد هم سرورآمده «تقرّ اعينهنّ» دارد كه در مورد زنان پيامبر (صلى الله عليه و آله) است «ذلك ادنى ان تقرّ اعينهنّ» اين نزديكتر است به اين كه موجب سرور  آنها شود. (سوره احزاب، آيه 51) در اين آيه «حق قسم» را از پيامبر (صلى الله عليه و آله) برداشت، حق قسم آن است كه شوهر اوقات خود را در ميان همسران به طور عادلانه تقسيم كند، اگر يك شب نزد يكى از آنها است شب ديگر نزد ديگرى باشد و نبايد تفاوتى از اين نظر بين آنها باشد و اين يكى از احكام اسلامى است كه در فقه مورد بررسى قرار گرفته شده است. پيامبر (صلى الله عليه و آله) به علت شرائط خاص خصوصاً در زمانى كه در مدينه بود، و هر ماه تقريباً يك جنگ بر او تحميل مى‏شد و در اين زمان همسران متعدد داشت، رعايت حق قسم به حكم آيه فوق از او ساقط شد، و مى‏توانست هرگونه اوقات خود را تقسيم كند، هر چند او با اين حال حتى الامكان مساوات و عدالت را (چنانكه در تواريخ اسلامى است) رعايت مى‏كرد.
9. اين مطلب مورد هم «تقرّ اعينهنّ» دارد را خداوند براى رفع غم همسران كه ناراحتى مى‏كردند، و گاه رقابت داشتند، بيان كرد و اين كه حال مى‏دانستد حكمى الهى است و در برابر آن تسليم مى‏شدند و نيز حكمى است عمومى براى همه زنان پيامبر (صلى الله عليه و آله) (براى توضيح بيشتر به تفاسير رجوع شود- تفسير نمونه نيز در جلد 17 از صفحه 384 به بعد توضيحاتى دارد) ..
10. و نيز گفته شده «قرة» از «قرار» است و معنى اين مى‏شود كه خداوند آنچه مايه سكون و آرامش چشم او است به او عطاء كند، تا به ديگرى نظر نكند.
11. از مجموع اين سخنان مى‏توان به دست آورد كه سرور  و ابتهاج و مايه سكون پرهيزگاران  در امورات باقى است و زهد  و عدم رغبت آنها در امورات فانى.
12. حال ببينيم امور باقى و زوال‏ ناپذير چيست؟ در اين باره سه احتمال ممكن است داده شود و از كلمات شارحين نهج‏البلاغه استفاده مى‏شود:
13. باقى مراد خداوند متعال است‏ يعنى خداوند لايزال كه‏ كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ او ماندنى است، و دل به او و محبت او بسته‏اند، و به مقتضاى اينكه مُحِبّ به دنبال محبوب است و هر چه او گويد و هر چه او خواهد عمل مى‏كند، از اين رو خداوند را براى خودش مى‏خواهد نه براى ثواب و بهشتش، او را عبادت مى‏كند چون او را اهل عبادت يافته است نه به خاطر شوق به بهشت و خوف از آتش جهنمش، چنانكه مولى المتقين على (عليه السلام) يكى از اينها است كه فرمود: «لَمْ اعبده خَوفاً و لا طمعاً لكنّى وَجَدتهُ اهلا للعبادة فَعَبَدْتُه»:«عبادت به خاطر خوف (از آتش) و طمع (به بهشت) نكردم بلكه او را اهل عبادت يافتم و عبادتش كردم».
14. اينها مقربين درگاه ربوبى هستند، چنانكه در روايتى آمده كه: حضرت عيسى (عليه السلام) به سه نفر گذر كردند كه بدنهايشان نحيف و رنگشان پريده بود، فرمود: چه به شما رسيده؟ گفتند: خوف از آتش، فرمود: بر خداوند است كسانى را كه از او مى‏ترسند، ايمن كند، سپس عبور كرده به سه نفر ديگر رسيد، كه: از نظر لاغرى و تغير رنگ بدتر از سه تاى اولى بودند، فرمودند: چه به شما رسيد، گفتند: شوق به بهشت، فرمود: بر خدا است كه حاجت اميدوار به خود را، اعطا كند، سپس به سه نفر ديگر رسيد كه حالشان بدتر از ديگران بود، و نور از سيمايشان نمودار بود، فرمود چه رسيده به شما؟ گفتند: حبّ خداوند عزوجل فرمود: «انتم المقربون»: شما مقربان درگاه خدائيد و سه بار اين جمله را تكرار نمودند.
15. يكى از عارفين گفته است: من راضى نيستم كه مثل اجير فرومايه‏اى باشم كه اگر به او اجرت داده شد راضى و خشنود شود، و اگر به او داده نشد ناراحت و غمگين شود، من او را براى خودش دوست دارم. (انما احبه لذاته). يكى از شعرا گفته: فَهِجْرُهُ اعْظَمُ مِنْ نارِه ..... وَ وَصْلُه اطيبُ مِنْ جَنَّتِه‏ (ترك كردن و دورى از او بدتر و ناراحتيش عظيم تر از آتش او است، و رسيدن به او بهتر از رسيدن به بهشت او است).
16. و اين همان است كه مولى الموحدين على (عليه السلام) در دعاى كميل مى‏فرمايد: «الهى و سيدى و مولاى و ربّى صبَرتُ على عَذابك فكيف اصبِرُ على فراقِك و هَبْنى صَبرتُ على حَرّ نارِك فكيف اصْبِرُ على النّظر الى كرامَتِك»: «خداى من و آقاى من و مولاى من و پروردگار من گيرم كه بر عذاب تو صبر كردم، چگونه بر دورى تو صبر كنم، بر فرض بر گرمى آتش تو صبر كردم، چگونه بر دورى از كرامت تو و نظر بر آن صبر كنم!» آنها در فراق از خداوند مى‏سوزند
17. و به قول شاعر: يقُلون انَّ المَوتَ صَعْبٌ عَلَى الفَتى .... مُفارَقَةُ الاحْبابِ و اللّه اصعَب. (مى‏گويند مرگ بر جوان سخت است، به خدا قسم دورى دوستان سخت‏تر و مشكل‏تر است) و چه دوستى بالاتر و بزرگتر از خداوند كه دوستيش چون خودش زوال‏ناپذير است!)
18. نعمتهاى بهشتى- معنوی و آنها زوال‏ناپذير و دائمى هستند و نعمتهاى دنيوى و عالم ماده فناپذير است.

كمالات نفسانى كه باقى مانده است مثلعلم  و حكمت و مكرمتهاى اخلاقى و اعمال صالح كه سعادت دائمى و لذت ابدى را به همراه دارد، و در مقابل بى اعتنائى آنها به زينتهاى دنيوى است كه از حدّ و مرز دنياى پست فراتر نمى‏رود، به خلاف كمالات و اعمال صالح كه تا آخر همراه انسانند.

19. دوگونه اشك داريم: اشك غم و اشك شادى، معتقد بودند اشك غم سوزان و اشك شادى خنك است، از اين رو مى‏گفتند چشمهايش خنك شده، مولى نيز در اين دو فراز مى‏فرمايد: پرهيزگار اگر اشك بريزد اشك خنك شوق نسبت به امور باقى دارد و نسبت به امور ناپايدار زاهد است و اين اشاره به جهان‏بينى اسلامى است، جهان‏بينى يك مسلمان واقعى و اصيل كه سراى جاودان را بهشت مى‏داند و مرگ را دريچه‏اى به جهان باقى، و لذا از مرگ و شهادت نمى‏هراسد، دنيا را پل پيروزى مى‏داند و آگاه است كه روى پل جاى اقامت نيست، جاى خيمه و خرگاه زدن نيست، محل توقف نيست دنيا گذرگاهى به سوى آخرت است، حيات دنيوى نه حيات حقيقى بلكه مرگ تدريجى است‏ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِيَ الْحَيَوانُ‏
20. زهد  در امورى كه باقى نيست‏ ..چند جمله نيز درباره زهد  بگوئيم‏ «زَهادَتُه فيما لا يبقى»:
21. حقيقت زهد  آن :‏ نيست كه در اذهان بسيارى رفته كه فقير بودن و چيزى نداشتن، زهد  است، زهد  بيگانگى از دنيا نيست، بلكه وارستگى از دنيا است.زهد  آن نيست، كه دنيا را نداشته باشى بلكه آن است كه دنيا مالك تو نباشد، اگر مملوك و برده مال و مقام نبودم آن وقت مالك مال و منالم- اسير نيستم، اميرم- زاهدم!
22. اگر به اندازه يك پيراهن كرباس بيش ندارم، و دلبستگى دارم كه اگر از دستم رود ناراحت مى‏شود زاهد نيستم، راغب و مايلم.
23. گذاشتن و گذشتن - هر چه جمع كنى، بايد گذاشتن و گذشتن- چيزى كه آخرش اين است، از اول دل به آن مبند.
24. در روايتى از امام صادق (عليه السلام) آمده: «لَيْسَ الزهد  فى الدنيا بِاضاعة المال و لا بتحريم الحلال بل الزهد  فى الدّنيا انْ لا تَكونَ بِما فى يَدِك اوثَقَ منك بما فى يَدِاللّه عزّوجلّ»: «زهد در دنيا، به ضايع كردن مال و حلال خدا را حرام كردن نيست بلكه زهد  در دنيا اين است كه اعتمادت به آنچه در دست خودت است بيشتر از آنچه در دست خداوند عزوجل است نباشد» (يعنى اعتماد تو به خدا و آنچه در اختيار او است بيشتر باشد، از اعتماد تو به آنچه در دست خودت است).
25. در روايتى از مولى آمده كه: «الزهد  تَقْصيرُ الآمالِ وَ اخلاصُ الاعمال»: «زهد  كوتاه كردن آرزوها و خالص كردن اعمال است».
26. علامات زاهد : امام سجاد (عليه السلام) در روايتى مى‏فرمايند: «انّ عَلامَةُ الزاهدينَ فى الدّنيا الراغِبينَ فِى الاخرَة تَركُهُم كلَّ خليط و خَليل و رَفْضُهُم كلَّ صاحب لا يُريدُ ما يُريدُون ألا وانَّ العامِلَ لِثَوابِ الآخِرة هو الزاهد فى عاجِل زَهْرَةِ الدنيا ...»: «همانا علامت و نشانه زاهدان در دنيا كه رغبت و ميل به آخرت دارند، اين است كه ترك مى‏كنند هر چيزى را كه ناخالصى دارد (و هر مال مشتبهى را كنار مى‏گذارند) و هر رفاقت و دوستى را به آن دل نمى‏بندند، و هر مصاحب و همنشينى را كه غير از مطلوب و محبوب آنها اراده كند، كنار مى‏گذارند، (با افرادى كه ميل به دنيا و دلبستگى به آن دارند، و از آخرت غافلند مراوده و رفت و آمد ندارند) آگاه باشيد كسى كه براى ثواب آخرت عمل مى‏كند، او زاهد در اين دنيا است ..».
27. در روايتى مولى مى‏فرمايند: «الزاهد فِى الدُّنيا كُلَّما ازْدادَتْ له تجلّيا ازداد عنه تَوَليّاً»: «زاهد در دنيا هر چه براى او بيشتر تجلى و جلوه كند، او بيشتر تولّى كرده و پشت مى‏كند».
28. در ذيل آيه 28 سوره كهف: وَ اصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَداةِ وَ الْعَشِيِّ .... در تفسير برهان از على بن ابراهيم روايت مى‏كند كه اين آيه در برخوردى كه به وسيله يك متكبّر ثروتمند با سلمان پيش آمد، نازل شد.
29. داستان از اين قرار است كه سلمان پوششى از پشم داشت كه از آن براى سفره و پوشش استفاده مى‏كرد، روزى مردى به نام «عُيينَة بن حصين» وارد بر پيامبر (صلى الله عليه و آله) شد، در حالى كه سلمان خدمت حضرت بود، فرياد زد يا رسول الل (صلى الله عليه و آله) هر وقتى ما بر تو وارد ..مى‏شويم، اين مرد و هم نوعانش را از نزد خود بيرون كن، پس از رفتن ما هر كس را مى‏خواهى بپذير!..براى اين گونه مردمان بى‏خبر از حقائق كه چشم آنها به دنيا است و از راه و روش زاهدان بى‏خبرند جاى تعجب نيست، كه چنين با زاهدان دنيا برخورد كنند.

31. *زهد  مقدس اردبيلى‏- مرحوم محمدنبى تويسركانى صاحب لئالى الاخبار گويد: «موثق‏ترين استاد بزرگوار من مرحوم ملّا محسن تويسركانى (رحمه الله) نقل كرده كه مرحوم مقدس اردبيلى در ابتداى تحصيل در حجره‏اى به طور منفرد زندگى مى‏كرد، يكى از طلاب از او خواست تا با او در آن حجره باشد، وى قبول نكرد، بالاخره با اصرار فراوان به طور مشروط قبول كرد، كه نبايد كسى بر حالات وى (يعنى مقدس اردبيلى) مطلّع شود. آن طلبه قبول كرد، و مدتى نزد او بود،
32. تا اين كه زندگى بر آنها سخت شد، به طورى كه قادر به تهيه كمترين غذا براى خود نبودند، كم‏كم آثار گرسنگى و سختى در چهره آن طلبه ظاهر شد، و ضعف بر او غلبه گرديد مردى او را ديد و از حال او استفسار كرد، و او كتمان كرد تا اين كه با اصرار و التماس حال خود و مقدس را گفت، آن مرد غذا و مقدارى پول برايش آورد، و گفت اين براى تو و رفيقت.وقتى مقدس آمد و از جريان مطلع شد، گفت: چرا اظهار حال كردى و تو نقص پيمان و عهد كردى! آن طلبه گفت: او آن قدر اصرار كرد كه من مجبور شدم بگويم،
33. مرحوم مقدس گفت: وقتى جدائى فرا رسيد، و اين غذا و پول چون روزى خداوند براى من و تو است (و گفت مال هر دوى ما است) نيمى براى تو و نيمى براى من. از اتفاق آن شب، مقدس نياز به آب پيدا كرد، و رو به حمام آورد، تا بتواند نماز شبش را بخواند، ولى هنوز وقت باز شدن حمام نشده بود، به حمامى اصرار كرد و بيشتر از اجرت معمول به او داد ولى قبول نكرد، تا اين كه مقدس قيمت را كم‏كم بالا برد تا تمام سهمى كه از پول برايش بود، داد، و حمامى راضى شد، و او غسل كرده و به نماز شب رسيد.
34. «الهى» واله در ذيل اين دو فراز (قرة عينه فيما لا يزول و زهادته فيما لا يبقى) چنين گويد:

39. ***اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقين)، ج‏2، ص: 315
40. اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم