نهج البلاغه - امیر المومنین – خطبه متقین 4-آفرینش موجودات 2

بسم الله الرحمن الرحیم

اللهم صل علی محمد وآل محمد وعجل فرجهم.

0. نهج البلاغه - امیر المومنین – خطبه متقین 4-آفرینش موجودات 2‏
1. بی نیاز اطاعت و در امان معصیت «اما بعد، فان سبحانه و تعالى خلق الخلق- حین خلقهم- غنیا عن طاعتهم، آمنا من معصیتهم، لا نه لا تضره معصیة من عصاه، و لا تنفعه طاعة من اطاعه.» ترجمه: «خداوند سبحان هنگام آفرینش خلق از طاعت و بندگى‏شان بى‏نیاز و از معصیت و نافرمانى آنها در امان بود، زیرا معصیت گناهکاران او را زیانى نرساند، و طاعت فرمانبرداران سودى به او نمى‏رساند.»***
2. 4.هدف آفرینش - مشمول رحمت الهى  (وَ لَوْ شاءَ رَبُّکَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً واحِدَةً وَ لا یَزالُونَ مُخْتَلِفِینَ- إِلَّا مَنْ رَحِمَ‏
3. رَبُّکَ وَ لِذلِکَ خَلَقَهُمْ وَ تَمَّتْ کَلِمَةُ رَبِّکَ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ): «اگر خداوند مى‏خواست هرآینه قرار مى‏داد مردم را امتى واحد و همواره مختلفند، الا کسى که مشمول رحمت الهى واقع شود و براى همین شمول رحمتش بر آنها، آنها را خلق کرد و حکم الهى صادر شده که اگر از دائره رحمت او خارج شوند، جهنم را از جن و انس پر مى‏کند.»
4. 5.هدف آفرینش – خلق عالم به سوی او -  (وَ أَنَّ إِلى‏ رَبِّکَ الْمُنْتَهى‏): «و کار خلق عالم به سوى او منتهى مى‏شود».
5. 6.هدف آفرینش – ملاقات اوست -  (یا أَیُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّکَ کادِحٌ إِلى‏ رَبِّکَ کَدْحاً فَمُلاقِیهِ): «اى انسان به درستى که تو رنج کشنده‏اى در سیر به سوى پروردگارت دارى، تا این که او را ملاقات کنى و به مقام لقا رسى».
6. 7.هدف آفرینش دارای ابعاد مختلف دارد- گاهى خداوند متعال در قرآن مجیدش وقتى مسئله‏اى داراى ابعاد مختلف و متنوّع باشد در هرجایى به مناسبت، اشاره به یکى از ابعاد آن مى‏نماید، مثلًا درباره نماز در جایى مى‏فرماید: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ»: «نماز انسان را از فحشا و منکر و زشتى‏ها دور مى‏نماید» در جاى دیگر مى‏فرماید: «اسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ»*: «به وسیله روزه و نماز استعانت بجوئید»، در جاى دیگر مى‏فرماید: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْرِی»: «نماز را به پا دارید تا یادآور و متذکّر من باشید» با جمع این موارد فلسفه‏هاى مختلف یک حکم مشخص مى‏گردد.در مسئله مورد بحث ما، یعنى هدف آفرینش نیز در موارد مختلف از زوایاى متفاوت اشاره‏اى به غایات و غرض‏هاى مختلف مسئله شده است، در این 6 آیه‏اى که گذشت به ترتیب مى‏توان سیر صعودى تکامل را نظاره‏گر بود و مشاهده کرد که‏
7. سیر صعودى تکامل – آیه اول علم ومعرفت - چگونه در مراحل مختلف، به مناسبت‏هایى غایاتى براى خلقت ذکر شده که با دقت نظر مى‏توان درک کرد که بعضى از این غایتها غایات وُسْطى (هدف وَسَطى) براى غایةالغایات یعنى لقاء الهى و رسیدن به کمال نهایى است، در آیه اول علم و معرفت به قدرت و علم خداوندى غایة خلقت قرار داده شده که هرچه معرفت و علم زیادتر شود عمل انسان خالصانه‏تر و با روشنگرى بیشترى حاصل مى‏شود، علم و عمل با یکدیگر رابطه و اثر متقابل دارند، هرچه علم بیشتر عمل پاکتر، و هرچه عمل پاک‏تر علم بیشتر و در نتیجه رسیدن به تکامل (یعنى تبدیل موجودى دانى به موجودى عالى) سریع‏تر.
8. سیر صعودى تکامل – در آیه دوم عبادت خداوند به عنوان هدف معرفى شده است، زیرا عبادت کلاس تربیت است، اگر مواد درسى این کلاس با دقت مورد مطالعه و عمل قرار گیرد و اگر نماز و روزه‏اى که مطلوب خداوند است، محقق شود مسلماً شاگرد این کلاس تربیت و پرورش یافته،
9. عبادت در کسب یقین - ولى چه خوش گفت بزرگ استاد این کلاس که خود پرورش یافته همین کلاس بود، آن اسداللّه الغالب على بن ابیطالب (علیه السلام): «کم من صائم لیس له من صیامه الا الجوع و الظما»: «چه بسیار روزه‏دارانى که به جز گرسنگى و تشنگى چیزى نصیب آنها نمى‏شود، چرا؟ زیرا روزه واقعى را ایجاد نکرده‏اند، آن روزه‏اى که بیدارگرى مى‏کند». خداوند متعال وجودى بى‏نهایت است که هرچه ذهن بیشتر متوجه بى‏نهایت شود و بیشتر عبادت او شود، بیشتر به سوى او اوج مى‏گیرد و در نتیجه انسان در اثر عبادت، شروع به کسب معرفت مى‏نماید و قرآن هم‏ فرموده: (وَ اعْبُدْ رَبَّکَ حَتَّى یَأْتِیَکَ الْیَقِینُ) : «عبادت کن پروردگارت را تا کسب معرفت و یقین‏ کنى‏
10. عبادت ودرجه یقین - این بنا بر یکى از احتمالات تفسیرى آیه است و احتمال دیگر هم دارد که عبادت کن تا مرگ به سراغت آید، یعنى یقین کنایه از مرگ باشد وقت مرگ انسان یقین پیدا مى‏کند به این که تمام وعده‏هاى الهى حق است.و حتى به درجه عین‏الیقین رسى».
11. هدف تکامل انسان است : معرفت را مقدمه براى عمل عبادى و عمل عبادى را اینجا مقدمه معرفت قرار دادید و این دور باطل است در جواب مى‏گوئیم دورى در بین نیست، زیرا معرفت داراى مراتبى است، آن مرحله از عرفان که مقدمه عبادت واقعى است با آن مرحله از عرفانى که بعد از عبادت حاصل مى‏شود، متفاوت است، در حقیقت مثل کسى است که سرمایه ناچیزى را مقدمه براى کارى قرار دهد و آن عمل مقدمه براى کسب سرمایه بیشترى شود.
12. سیر صعودى تکامل – در آیه سوم آزمایش را به عنوان هدف دیگرى معرفى مى‏نماید، برگشت آزمایش و امتحان  به تربیت است و در واقع کلاس دیگرى به موازات عبادت براى تحصیل هدفى واحد که تربیت و پرورش است. خداوند با آزمایش و ابتلاء خود در صدد ساختن روح انسان است، اگر سؤال شود: کسى امتحان  مى‏کند که جاهل باشد و با امتحان  کردن مى‏خواهد عالم شود، مثلًا اولیاء یک مدرسه که از محصلین امتحان  مى‏کنند یا کارفرمایى که از کارگر خود امتحان  عملى میکند، براى این است که آگاه شوند به مقدار یادگیرى محصل و کارگر، خداوندى که غیب و شهود براى او یکسان است و اصلًا غیبى براى او تصور نمى‏شود چرا امتحان  مى‏کند؟
13. دو گونه امتحان است - در جواب مى‏گوئیم امتحان  بر دو گونه است: 1. امتحان ى که براى تحصیل علم انجام مى‏گیرید، مثل دو مثالى که در متن سؤال ذکر شد 2. امتحانى که استاد عالم است به مقدار پیشرفت شاگردش، ولى او امتحان  را عاملى و وسیله‏اى قرار مى‏دهد تا بتواند شاگرد را براى مطالعه بیشتر به کار اندازد و او را در کار خود ورزیده کند.
14. ذی نفع در امتحان شاگرد- در امتحان  نوع اول استاد ذى‏نفع بود و در امتحان  نوع دوم شاگرد ذى‏نفع است، امتحان  خداوندى از نوع دوم است- راغب- در مفردات خود ریشه- فتنه- که به معنى امتحان  استعمال مى‏شود. را این گونه تفسیر نموده است: «اصل الفتن ادخال الذهب النار لتظهر جودته من رداءته»: «ریشه ماده فتن در لغت به معنى داخل کردن طلا در آتش است، تا این که طلاى اصل از مواد مخلوط با آن که ارزش چندانى ندارد، جدا گردیده و ظاهر شود».
15. زمینه پرورش و ورزیده شدن - خداوند با امتحان  خود زمینه پرورش و ورزیده شدن مخلوقات خود را فراهم مى‏آورد، تا ناخالصى‏هاى وجود آنها را در اثر فشار مشکلات و گوهر وجود آنها را در اثر حرارتهاى زمانه آبدیده کند همانند کسى که طلاى ناخالص را با تیزاب (اسید سلطانى) مخلوط مى‏کند، و در کوره حرارت مى‏دهد تا ناخالصى‏هاى آن ذوب گردد، و طلاى خلاص به دست آید، زیرا معروف است که (اسید سلطانى) با تمام فلزات ترکیب مى‏شود جز طلا و براى همین جهت بقیه فلزات مخلوط شده با طلا همراه با حرارت ذوب مى‏کند و طلاى خالص باقى مى‏ماند، بله امتحان ات خداوندى (اسید سلطانى) است، که ما را در کوره مشکلات خالص مى‏کند.
16.  آب دیده شدن در آزمایشگاه تاریخ - همچنان که پیامبران عظیم‏الشأنى چون ابراهیم (علیه السلام) و موسى (علیه السلام) و عیسى (علیه السلام) و نبى مکرم اسلام (صلى الله علیه وآله) را چنین کرد و حتى اینان هم از چنین آزمایشاتى در آزمایشگاه بزرگ تاریخ مأمون نبوده‏اند، و چنان آبدیده شدند که در مقابل مستبدان زمان خویش سر تعظیم فرونیاوردند، زیرا کمرى که در اثر مشکلات قد بر افراشته، در اثر ظلم‏ها و زورگویى‏ها هرگز منعطف و خمیده نمى‏شود. ما که در عالم به ظاهر انسان‏هائیم و چنینیم در عالم نباتات و گیاهان همچنین است. درختانى که همیشه همبازى طوفانهاى وحشى بیابانى بوده و در صخره‏هاى کم آب کوه‏ها دور از دسترس باغبان‏ها رشد کرده‏اند، مقاومتشان بیشتر از درختانى است که همبازى نسیم‏هاى ملایم بوده و در کنار جویباران و درون باغ‏ها در حصار دیوارها به رشد خود ادامه مى‏داده‏اند، حتى شعله آتش چوب‏هاى درختان بیابانى افروخته‏تر و خاموشى آنها دیرتر از چوبهاى درختانى است که در کنار آب و زیر نظر باغبان رویئده‏اند.
17. من هیچ بودم درکمال - فکر مکن این سخنان را من مى‏گویم که من کیستم؟ تا در برابر استادم على (علیه السلام) و کتابش نهج‏البلاغه زانو نزده بودم، هیچ بودم، چه رسد به این که سخنى گویم، ولیکن حال که در نزد این استاد کل از این کتاب بهره بردم، چنین مى‏گویم و ان هم به عنوان وسیله‏اى براى انتقال درس استادم، استادى که تا خون در سراسر و رگ‏هاى بدنم جریان دارد بنده اویم، چرا نباشم که خودش در درس به من فرمود: «من علمنى حرفا فقد صیرنى عبدا»: «هرکس به من حرفى بیاموزد مرا عبد و بنده خود کرده» من چه مى‏گویم که بزرگ‏تر از ما محو آن استاد کل شده‏اند. تعریف على به گفتگو ممکن نیست‏ ..... گنجایش بحر در سبو ممکن نیست‏.. پس اى گوینده خموش که سنگین‏تر است.
18. مقاوم ودوام  در تکامل - مولى در نامه به عثمان بن حنیف که از طرف آن حضرت حاکم بصره بود، نوشتند:«الا وانّ الشّجرة البَریّة اصْلَبُ عَوداً والرّوائعَ الخَضِرَةَ ارَقَّ جُلوُداً والنَّباتاتُ البَدَویّة اقْوى وَقُوداً و ابْطَأَ خَموُدا». آگاه باشید که درختان بیابانى (که آب کم به آن مى‏رسد) چوبش سخت‏تر (استوارتر) است و درختهاى سبز و خرم (که در باغهاى پر آب کاشته شده) پوستشان نازکتر است و گیاهان دشتى (که جز آب باران آب دیگرى نیابند) شعله آتش آنها افروخته‏تر و خاموشى آنها دیرتر است.
19. بهترین عمل تفکر برای تکامل - در آخر بحث امتحان  و آزمایش مناسب دیدم، روایتى از پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) درباره (احْسَنُ عَمَلًا) که در آیه آمده بوده نقل کنم، که ببینیم عمل بهتر چه عملى است، آیا عمل بیشتر و متنوع‏تر یا نه؟ مسلماً جواب منفى است، زیرا معلم بشریت و آورنده شرع مقدس که خود ما را ترغیب به انجام اعمال نیک و شایسته فرموده چنین مى‏گوید: قال ابو قتادة سألت النبى (صلى الله علیه وآله) عن قوله تعالى: «أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا» ما عُنِىَ به، فقال: یَقوُل: «أَیُّکُمْ احْسَنُ عَقْلًا ثُمّ قال اتَمُّکُم عَقْلًا واشَدُّکُم لِلّه خَوفاً وَ احْسَنُکُم فیما امَرَ اللّه بِه وَنَهى عَنه نظراً وان کان اقَلَّکم تَطَوُّعاً»:«ابو قتاده مى‏گوید از پیامبر (صلى الله علیه وآله) درباره قول خداوند متعال‏ (أَیُّکُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا) سؤال کردم که مراد از این کلام که (کدام یک از حیث عمل بهترید) چیست؟ حضرت فرمودند: هر کدام که از حیث عقل بهترید و بهتر عقل خود را به کار مى‏اندازید و تفکر مى‏کنید،
20. کامل‏ترین شما از حیث عقل - سپس فرمودند بهترین شما از حیث عمل، کامل‏ترین شما از حیث عقل، و خائف‏ترین شما است از جهت شدت ترس و نیکوترین شما است از حیث نظر در آنچه خداوند به آن امر و از آن نهى کرده، (یا مراد این است که دقت و فکرى کند تا از فلسفه احکام مطلع شود و کورکورانه عبادت نکند و یا این که دقت مى‏کند تا به اوامر و نواهى خداوند به نحو احسن جامه عمل بپوشاند، و در جایگاهى باشد که مرضىّ رضاى خداوند است) اگرچه از حیث، عمل عمل کمترى داشته باشد.
21. یک آیه با تفکر - از این حدیث استفاده مى‏شود که اگر انسان در یک ماه رمضان فقط یک آیه بخواند و پیرامونش تفکر کند، بهتر است تا 30 جزء قرآن را بدون تفکر، تلاوت کند.
22. یک ساعت عالم بهتر از70 سال عابد - این روایت تائید مى‏کند مضمون روایتى را که مى‏گوید: یک ساعت تفکر از 70 ساعت عبادت بهتر است. «تفکر ساعة خیر من عبادة سبین سنة»: «یک ساعت عالم بودن بهتر از 70 سال عابد بودن است».
23. آفرین بر این جهان‏بینى و نگرش اسلام، کجایند آن ناآگاهان در لباس آگاهان، و آن جاهلان در پوستین عالمان که مى‏گفتند: (دین مایه تخدیر جوامع و عقب‏افتادگى آنها است) کجایند که ببینند زیربناى ایدئولوژى و اخلاق عملى در اسلام، جهان‏بینى و تفکر و اندیشه است، تا جایى که بهترین عامل را بهترین عاقل معرفى مى‏نمایند. تا به اینجا بحث در آفرینش انسان و هدف آن بود و اما آفرینش کل مخلوقات.
24. خلقت و آفرینش جمیع مخلوقات‏ درتکامل به علت گسترده شدن بحث، اجمالًا این بحث را دنبال مى‏کنیم، آفرینش موجودات دیگر هم مثل آفرینش انسان هدفى دارد و آن تکامل آنهاست، یعنى تبدیل وجودى دانى به وجودى عالى، خاک و مواد غذایى آن جزء پیکر گیاه و گیاه جزء پیکر حیوان، این دو تحت اختیار انسان و شود، به تکامل‏ رسیده است. اگر گیاهى یا حیوانى جزء بدن انسان در مسیر تکامل و مؤمن و متّقى قرار گیرد، متکامل شده است. و الا وجودش در این جهان بى‏ثمر بوده و در مسیر تکامل خود در پرتگاه ضد تکامل سقوط کرده و ازبین رفته است.
25. نمونه اتَمّ و کامل این تکامل - و بالاخره انسان هم در مسیر صعودى‏اش تحت اختیار خداوند و در منزلگه لقاء قرار مى‏گیرد. نمونه اتَمّ و کامل این تکامل پیامبر اکرم (صلى الله علیه وآله) هستند که تمام سرمایه‏گذارى روى این باغ آفرینش براى به دست آمدن چنین گلى و مانند آن از دیگر گلهاى محمّدى است که اگر تمام گلها و نهال‏هاى دیگر این باغ در مسیر تکامل تلف شوند، تا این گل و امثال آن بارور شود صاحب سرمایه متضرر نشده است، همانند کسى که سرمایه زیادى را متحمل شده و ماشین جوجه‏کشى را آماده کرده و مثلًا 1000 تخم‏مرغ هم براى به دست آوردن جوجه آماده کرده و مى‏داند که اگر 986 عدد تخم‏مرغ‏ها هم فاسد شود و فقط 14 عدد از آنها بماند باز به هدف رسیده و ضررى متوجه او نشده است، زیرا این 14 عدد مزیتى دارند که جبران تمام سرمایه‏هاى از دست رفته را مى‏کنند.
26. تکامل بعد از مرگ هم - در خاتمه اشاره کنم به اختلافى که بین علماء در مورد تکامل پس از مرگ وجود دارد، بعضى مثل استاد در بحث خطبه قاصعه معتقداند، تکامل پس از مرگ هم وجود دارد و به ادله‏اى هم تمسک مى‏کنند، استاد در بحث خود پیرامون خطبه قاصعه به 3 مطلب استناد کرده‏اند که درباره آنها توضیح مى‏دهیم:
27. 1-قطع عمل الا سه چیز-. روایتى که چنین نقل شده است: «اذا مات ابن آدم انقطع عمله الا من ثلاث: صدقة جاریة، او علم ینتفع به، او ولد صالح یدعوله» (هرگاه فرزند آدم و انسان از دنیا رخت بربندد، عملش منقطع مى‏شود و دیگر انتفاع جدیدى از اعمالش‏ نمى‏برد الا از سه چیز:
28. مقام افراد بالا می رود بعد از مرگ  - 1) صدقه جاریه یعنى انفاق‏هایى که بقاء دارند و مقطعى نیستند، مثل این که کسى بیمارستان یا حسینیه‏اى را وقف کرده یا مسجدى را بنا نموده است.2) علمى که از ان مردم انتفاع برند، کسى که شاگردى تربیت کرده و یا کتابى از خود به یاد گذارده، ثوابهایى که از طریق تعلیم و تعلم شاگردان و کتاب‏هایش تا قیامت حاصل مى‏شود به حساب او هم گذارده مى‏شود. 3) فرزند صالحى که از خود باقى گذارده است، هر کار خیرى بکند ثوابش براى آن پدر و مادر هم نوشته مى‏شود، حتى بین مردم هم اگر کسى ثوابى و کمکى به هم‏نوع خود کند، مى‏گویند خدا پدرش را بیامرزد و رحمت کند و اگر اذیتى هم نسبت به هم‏نوع خود روا دارد گویند خدا پدرش را نیامرزد که چنین فرزندى از خود باقى گذارده از این روایت استفاده مى‏شود که تکامل در آخرت وجود دارد و مقامات افراد در اثر این اعمال بالا مى‏رود.
29. 2. روش نیکى و روش زشتی- وروایت دیگرى که به آن استناد شده این روایت معروف است: «مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً عَمل بها مَن بعدَه کانَ لَه اجْرهُ وَ مثلُ اجوُرِهِم مِنْ غَیرِ انْ ینْقُصَ مِن اجُورِهِم شَیْئاً وَمَنْ سُنَّةً سَیْئِةً فعَمِلَ بِها بَعدَه کانَ عَلْیهِ وِزْرُهُ وَمِثلُ اوْزارِهِم مِنْ غَیْر انْ ینْقُصُ مِنْ اوزارِهِم»: «کسى که سنت و روش نیکى را باقى گذارد که بعد از او به آن عمل کنند، براى او است اجر آن عمل و اجر کسانى که به آن سنت عمل مى‏کنند، بدون این که نقصى در اجر آنها ایجاد شود و کسى که سنت و سیره زشت و معصیتى را از خود باقى گذارد و بعد از او عمل به آن سیره شود، براى او است گناه و وزر آن عمل و وزر کسانى که عامل به آن سیره پلید بوده‏اند بدون این که از وزر و عذاب آنها چیزى کاسته شود» از مصادیق سنت حسنه در جامعه ما دید و بازدید ایام عید است که کینه‏ها را از سینه‏ها مى‏زداید و از مصادیق سنت سیئه هم مهریه‏هاى سنگینى است که موجب مى‏شود ازدواج‏ها دیرتر تحقق یافته و در نتیجه فساد اجتماعى زیاد گردد، یکى دیگر از این موارد اخذ شیربها است که به فتواى فقها اگر به عنوان جزئى از مهریه قرار نگیرد، حرام است، از این روایت هم ترفیع مقام کسى که سنت حسنه‏اى را قرار مى‏دهد در پس از مرگ استفاده مى‏شود.
30. 3. دعای شفاعت پیامبر (صلى الله علیه وآله)- مستند سوم عبارت معروفى است که در تشهد نماز مى‏خوانیم:«و تقبل شفاعته وارفع درجته» شفاعت پیامبر (صلى الله علیه وآله) را خدایا قبول بفرماو رفعت درجه به او عنایت فرما. این سخن نشان دهنده مدّعاى ما است که ترفیع درجه در پس از مرگ موجود است و پیامبر رفعت مقام دارد، و حتى درباره ایشان گفته شده که صلوات فرستادن موجب بلندى مقام و منزلت آن حضرت مى‏گردد.
31. سفینه تکامل به عمل دنیا تا ابد در حرکت است.- اگر گفته شود پس از مرگ پرونده‏ها مختومه شده و مهروموم مى‏شود، به طورى که دیگر نمى‏توان عملى به آن افزود، یا عملى کم کرد، چنانچه على (علیه السلام) در نهج‏البلاغه مى‏فرمایند: «لا عن قبیح یستطیعون انتقالا و لا فى حسن یستطیعون ازدیادا »: «آنهایى که از مرز دنیا گذشتند نه از کار زشت مى‏توانند برگردند و توبه و بازگشت نمایند و نه کار نیک را مى‏توانند زیاد نمایند، زیرا آخرت دار تکلیف نیست» در جواب خواهیم گفت بله، عمل جدیدى نمى‏توان انجام داد، ولى بر اساس اعمال سابق تکاملهاى جدیدى هست، مثال روشنى بزنم: سفینه هایى که به کرات دیگر پرواز مى‏کنند، براى عبور و کندن خود از حوزه جاذبه زمین احتیاج به سرعتى بین 25000 کیلومتر تا 40000 کیلومتر در ساعت دارند، و تمام مخارج و موادى که‏ براى حرکت آن گذارده مى‏شود، براى فرار از همین حوزه است، وقتى به محلى رسید که جاذبه یا کم است یا اصلًا یافت نمى‏شود. سوخت سفینه تمام شده و دیگر تا بى‏نهایت مى‏رود مگر این که جاذبه کوکبى از کواکب او را به طرف خود کشد پس با همان جهش که خارج شد دیگر متوقف نخواهد گردید. سفینه وجود ما به سوى لقاء اللّه و قرب او نیز چنین است، وقتى از حوزه جاذبه دنیا با انرژى عبادتها خارج شد تا ابد در حرکت است.
32. پذیرایی واحترام کنند - عضى دیگر از علماء نظرشان درباره تکامل پس از مرگ به این حد نیست، و این گونه ادله را قابل توجیه مى‏دانند، یکى از بزرگان و اهل منطق و فلسفه مى‏فرمودند از علامه (ره) درباره رفعت پیامبر سؤال کردم که چگونه با صلوات فرستادن مقام آنها بالا مى‏رود، با این که آن عالم (یعنى عالم پس از مرگ) عالم تکلیف نیست، بلکه باید هرچه در مزرعه دنیا کشته شده درو شود و دیگر جاى کشت و زرع نیست. ایشان جواب دادند رفعت درجه آنها به این معنا شبیه است که در برابر پیامبر میوه و شیرینى گذارده شود، مثل این که از مهمانى که به ما مى‏رسد پذیرایى و نسبت به او اداى احترام مى‏کنیم.
33. خلاصه بحث هدف آفرینش‏ - خداوند واجب‏الوجود است و داراى کمال مطلق که هیچ نقصانى در او تصور نمى‏شود تا بخواهد با خلقتش جبران نقصى کند و در حقیقت آفرینش‏ مخلوقات براى این بود که جودى کند نه سودى کند. من نکردم خلق تا سودى کنم‏ ..... بلکه تا بر بندگان جودى کنم‏. او فیّاض است و منشأ تمام صفات حسنه، و اقیانوس مواج کمالات موجود در عالم. و اگر در ما صفتى از آن صفات یافت مى‏شود قطره‏اى از آن اقیانوس بى‏کران است و هستى مخلوقات از جمله افاضات خداوندى است که عین کمال است. او با خلقت مخلوقات اولین مرحله کمال را براى خلایق ایجاد فرموده تا سکوى پرش مراحل دیگر تکامل قرار دهند و به نهایت مرحله ممکن که لقاء او است برسند.
34. مرحوم الهى قمشه‏اى این عارف واله اشعارى در شرح خطبه متقین سروده که در ذیل فرازها مى‏آوریم وى در ذیل «رورى ان صاحبا لأمیرالمؤمنین یقال له همام کان رجلا عابدا فقال یا امیرالمؤمنین صف لى المتقین حتى کانى انظر الیهم» چنین گوید:

مرحوم الهى قمشه‏اى این عارف واله اشعارى در شرح خطبه متقین سروده که در ذیل فرازها مى‏آوریم وى در ذیل «رورى ان صاحبا لأمیرالمؤمنین یقال له همام کان رجلا عابدا فقال یا امیرالمؤمنین صف لى المتقین حتى کانى انظر الیهم» چنین گوید:

36. (فتثاقل (علیه السلام) عن جوابه ثم قال (علیه السلام): یا همّام اتق اللّه واحسن فان اللّه مع الذین اتقوا والذین هم محسنون فلم یقنع همّام بذلک القول)گوید:

38. سپس در ذیل «فحمد الله سبحانه تا فقسم بینهم معایشهم» چنین مى‏سراید:

40. اخلاق اسلامى در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج‏1، ص: 65